Демонополизация һәм мемлекеттік монополия

Форумға қатысқандар эконо­ми­кадағы мемлекеттің үлесінің шектен шығып бара жатқанына алаң­дайтынын айтты. Бұл «Жақ­сы ма, жаман ба?» деген сұрақ­тың жүз түрлі жауабы бары да осы жиында белгілі болды.

Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің төрағасы Марат Омаровтың айтуынша, монополиясыздандыру, жеке­мен­шіктегі активтерді мемлекет меншігіне қайтаруда алға жыл­жушылық бар, бірақ кедер­гілер де жетеді. «Мем­ле­кет­тің үлесі барлық салада бар. Біз ак­тив­тер­ді мемлекеттің пайда­сына қай­тару үрдісінің қалай жүріп жатқанын білеміз. Бірақ сол активтерді қандай ортаға тап­сыру керектігі әлі айқын­дал­ған жоқ. Қоғам осы сұрақтың жауа­бын күтіп отыр», деп атап өтті Марат Омаров.

2022 жылдың наурызынан бастап қазіргі уақытқа дейінгі кезеңде «Көлікке қызмет көр­се­ту орталығы» АҚ (439 кір­ме теміржол желісі), «Қазақ­те­ле­ком­ның» 28,8 пайыз қатысу үлесі мемлекет меншігіне қай­та­рылды. Активтерді мемлекет меншігіне қайтару тауар на­рық­тарында монополиялық жағ­дайға ие болған делдал­дар­дың санын азайтуға мүмкіндік берді. Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің мәлі­мет­­тері бойынша кірме темір­жол желілерінің мемлекетке қайтарылуы бизнес үшін та­риф­терді 14 еседен астам тө­мен­детуге мүмкіндік берді. Бірақ төраға айтып өткендей, қай­тарылған активтерді қайда бағыт­тау керек деген мәселе әлі ше­шілген жоқ. Қазіргі уақытта жанар-жағармай нарығынан бас­тап, жолаушылар тасымалына дейінгі ел экономикасының базалық салаларына мемлекеттің қатысу деңгейі өте жоғары екені айтылып та, жазылып та жүр.

 Әуе тасымалы нарығында – 91, сұйытылған және тауарлық газ нарықтарында – 70-тен 100, электр­мен жабдықтау – 100, жанар-жағармай – 80, теміржол тасымалы – 63-100, көмір – 70 пайыз болып жалғасып кете береді. Мұның нәтижесі на­рық­тағы жаңа тенденция – мем­ле­кеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Эконо­ми­кадағы ШОБ өсімі­нің бізге қажет деңгейге көтерілмеуіне, жоғары арбитраждық тәуекел­дер­ге және бизнес-климатты нашар­лап кетуіне осы фактор себеп болғанға ұқсайды. Төра­ғаның пайымдауынша, мұндай шешім бәрі нарықтағы жағ­дайды бақылау үшін қабыл­данғанмен, іс жүзінде бақы­лау­дың мүмкіндігі жетпей қалды.

Осы тұста Марат Омаров ди­зельді отын және бензин та­қы­ры­бын да қозғап өтті. Қазір нарықтың осы сегментінің 80 пайызын «ҚазМұнайГаз» арқылы мемлекет қабылдайды. Бұл компания мұнай-газ секторында доминант компа­ния­лар­дың қатарында екені айтылып та, жазылып та жүр. Монополия және нарықты бас­қа­рудағы кемшіліктердің салдары жағдайды оңалта алмады. «Бақылауды қамтамасыз ету қиын... Біз өз кезегімізде бұл ак­тив­терді бәсекелестік ортаға беру, жеке кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін көтеріп, осыған байланысты түрлі құқықтық құжаттар әзірледік», дейді Марат Омаров.

М.Омаровтың айтуынша, әуе тасымалы нарығында мемлекет­тік компаниялар тобы – Ұлттық авиатасымалдаушы және онымен үлестес компаниялар басым. Мемлекеттің қатысуымен авиа­компаниялардың актив­те­рін бөлу мәселесі әлі күнге дейін өз шешімін таппады. Нә­ти­жесінде, нарықтың қолда­ныс­тағы құрылымы баға бәсе­келестігі, шығындарды оңтай­лан­дыру үшін ынталандыруды азайтады. Бұл рейстердің жүйелі кешігуіне және бағаның өсуіне әкеледі, нәтижесінде тұ­ты­нушылар зардап шегеді. Қол­данылатын динамикалық баға монополиялық нарықтарда жұмыс істемейді. Мысалы, авиа­­компанияның ең жоғары та­рифі бір маршрут бойынша ең төменгі тарифтен 4,5 есе асатын кейстер бар (67 743/ 14 743 тг.). Сондықтан қазіргі жағдайда нарыққа жаңа авиа­та­сы­малдаушыларға қол жет­кізу үшін «Ашық аспан» режі­мін кү­шей­ту мәселесі қарас­ты­рылу­да.

Телекоммуникация нары­ғын­да да мемлекеттің нарық­тағы үлесі 75 пайызға дейін өсті. Негізі, бұл бизнеске сатылуы керек мем­лекеттік ресурс екенін осы сала өкілдері жиі айтатын. Қазір­гі жағдайды «мемлекет өзіне-өзі сатты» деп бағалауға болады. Бірыңғай операторларды қысқарту жұмыстары жүр­­гізіліп жатқанымен, жаңа опе­раторлардың ашылуына байла­ныс­ты олардың саны артып отыр­ғанын атап өтті. Спикердің айтуынша, қазір агенттік жаңа операторларды құруға заңды түрде тыйым салу жұмыстарын жүр­гізіп жатыр. Бұл шара қол­ға алынса, мемлекеттік моно­полия субъектілерінің саны қыс­қарады. Бәсекелестік орта­ның енгізілуімен тұтыну­шы­лардың бағасы көтеріледі деген үкіметтің қауіптенуіне тоқ­тал­ған М.Омаров дәрі-дәр­мек нарығын мысалға кел­тір­ді. Ол қазір дәрі-дәрмек құ­нын кезең-кезеңімен реттеу жүр­гізіліп жатқанын атап өтті. Нәти­же­сінде, баға көтерілмейді, кері­сін­ше, кейбір лауазымдар үшін фармацевтикалық компаниялар арасындағы бәсекелестік нәтижесінде ұсыныс арзандай­ды. М.Омаровтың айтуынша, биыл­ғы жылы бірінші кезең ая­сында үштен астам өндіру­ші­нің 376 рецептсіз сатылатын дәрі-дәрмегі алынып тасталады. Келесі екі кезең 2023-2025 жылдарға жоспарланған. «Жал­ғыз нұсқа ретінде біз мәж­бүр­леп жекешелендіруді және активтерді бәсекелестік ортаға беруді ұсынамыз. Ең бастысы – «шок терапиясы» мен жүйелі IPO арасындағы теңгерімді табу» деп атап өтті М.Омаров.

БРИКС халықаралық бәсе­ке­­лес­тік құқық және саясат­ орта­лы­ғының директоры Алек­сей­ Ивановтың айтуынша, «үл­­­кен нәрсенің бәрі ерте ме, кеш пе қиындықтар туғызады». Осыған байланысты монополия құрмай, шағын компаниялар есебінен бәсекелестікті күшейту қажет. «Қазақстанда мемлекеттік компаниялар бірімен-бірі жалға­сып ағып бара жатқан алып кеме тәрізді. Мұндай жағдайда стандартты монополияға қарсы ша­ра­­лар нәтиже бермейді, өйт­кені біреуіне тыйым саласыз, ал мем­лекеттік компания саңылау тауып, сонда өседі. Біз бел­гі­сіз­дік жағдайында қақты­ғыс­ты модельдеуді және үнемі өзгеріп отыратын шындықпен жұмыс істеуді үйренуіміз керек», деп кеңес берді Иванов.

Экономист талдаушы Жарас Ахметов ел экономикасы мұ­най рентасымен күн көріп келе жатқанын айтты. Өткен ғасыр­дың аяғында жүргізілген реформалар мұнай бағасына ықпал етті. Бірақ әлемдік қаржы дағда­ры­сы ІЖӨ-ні тежеп, негізгі ка­пи­талға келетін инвестицияны азайтты. Мемлекет тарапынан жасалып жатқан шаралардың нәти­жесі аздау болып тұр. Өнер­­­­кәсіп өндірісінің үлесі тұ­рақ­­­ты түрде төмендеп келеді. Сарап­шы айтып өткендей, мем­лекет ойын ережелерін белгі­лей­тін, олардың орындалуын қадағалайтын, субъек­тілер ара­сын­дағы даулар­ды реттейтін ба­қы­лаушы, рет­теу­ші және төреші міндетімен шек­теліп қал­ды», дейді Жарас Ахметов.

 Сарапшының айтуынша, идеал­ды мемлекет құру әре­кет­те­рі осыған дейін де бір­неше рет жасал­ған. Солар­дың ішінде бізге ең танысы – ­КСРО. «Өмір үнемі жаңа жағдайларды тудырады және ешбір мемлекеттік аппарат оларға ілесе алмайды. Эко­но­микада мемлекет үлесі неғұр­лым көп болса, ондағы бәсекелестік соғұрлым аз және сәйкесінше «бат­пақты» секторлар да көбе­йеді. Көбірек қадағалау жаңа кәсіпкерлер үшін кіруге көбі­рек кедергілерге жол ашады. Салықтардың көп болуы жабық компа­ниялардың көбеюін бай­қа­тады. Көбірек тұтыну тауар­лар мен қызметтерді сату мүм­кін­дігінің аздығын білдіреді. Үкімет Қазақстанның дамуына жаңа серпін беремін десе, оның экономикадағы қатысуын азайтуы керек. Өзін-өзі ұйым­дас­ты­ру­ға, өзін-өзі реттеуге, баста­ма­шылыққа көбірек мүмкіндік беру қажет», деп сөзін түйіндеді сарапшы.