Ортақ әліпби туыстықты тереңдетеді

Түркі халықтары әліпбилерін үй­лес­тіру бауырлас елдер арасындағы ынты­мақ­тастықта маңызды бағыттарының бірі саналады. Атап айтқанда, 2021 жы­лы­ Түркі мемлекеттері ұйымы мемлекет­ бас­шыларының VIII саммитінде қабыл­дан­ған «Түркі әлемінің келешегі – 2040» стра­те­гиялық құжатында ұйымға мүше мем­ле­кеттер арасындағы байланысты­ ны­ғайта түсу мақсатында әліпби және терминология саласында ортақ ұстаным­дар­ға қол жеткізу көзделген. Сонымен қа­тар Түркі академиясын құру туралы ке­лі­сімде ортақ әліпби әзірлеу академия мақ­саттарының бірі ретінде көрсетілген.

Жиынды қатысушыларға арнау сөзі­мен ашқан Түркі академиясының прези­денті Шаһин Мұстафаев түркі халық­та­ры латын қарпіндегі ортақ әліпбиге кө­шу бойынша осыдан 100 жылға жуық уақыт бұрын Бакудегі бірінші түр­ко­ло­гия конгресінде уағдаласып, әрекет ете бастағанын атап өтті. Ал 1991 жы­лы­ бірқатар түркі мемлекеттерінің тәуел­сіз­дік алуымен бірге бұл бастама қайта жаң­ғырды. Оның айтуынша, ортақ әліпби бір жүйені барша түркі халықтарына таңу­ емес, жалпы ортақ ұстанымдарға негіз­делген «әліпби бірлігіне» қол жет­кі­зу. Академия басшысы былтырғы 26-27 қыр­күйекте Бурса қаласында Ортақ әліп­би­ комиссиясын құру туралы шешім қа­был­ғанғанын, бұл сол комиссияның ал­ғаш­­қы отырысы екенін атап өтті.

Өз кезегінде еліміздің Сыртқы істер минис­трінің орынбасары Қанат Тумыш ортақ әліпби бойынша бір тоқтамға келу Түр­кі мемлекеттері ұйымына мүше елдер Мем­лекет басшыларының тапсырмасы еке­нін еске салды. Сонымен қатар ол түр­кі халықтарының тілдік жақындығын сақ­таудың ынтымақтастықты тереңдете түсу­дегі маңызы зор екенін мәлімдеді.

Түркия Республикасы Ататүрік атын­дағы мәдениет, тіл және тарих бас­ мекемесінің басшысы, Түрік тілі қоғамы­ны­ң вице-президенті Юксел Өзген әліпби бір­лігі халықтарымызды бұрынғыдан да жа­қындастыра түсетінін айтты.

Түрік тілі қоғамының президенті Ос­ман­ Мерт бағзы заманда бабаларымызда жа­зу мәдениетінің жоғары болғанын, бү­гінде тәуелсіз елдер ретінде сол мә­де­ниетті ортақ жалғастыру бақытына ие бо­лып отырғанымызды атап өтті.

Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитетінің төрағасы Ербол Тіле­шов Қазақстан тарапынан латын әліп­биі­не көшу бойынша атқарылып жатқан жұ­мыстар туралы баяндап берді. Сондай-ақ­ туыс халықтар арасындағы тілдік жа­қындықты сақтауда ортақ әліпбидің ма­ңы­зы зор екенін атап көрсетті.

Бұдан кейін отырыс тақырыптық сес­сиялар бойынша жалғасты. Бірінші сес­сия түбі бір туыс халықтар арасында әліпби бірлігін қамтамасыз ету және мем­лекеттік тіл саясаты мәселелеріне арнал­ды.­ Тіл саясаты комитетінің төрағасы Ер­бол Тілешов сессияға модераторлық етіп, Насими атындағы Лингивистика инс­ти­тутының бас директоры Надир Маме­дли (Әзербайжан), А.Байтұрсынұлы атын­дағы Тіл білімі инистутының дирек­то­ры Анар Фазылжан (Қазақстан), Ш.Айт­матов атындағы Тіл және әдебиет инс­титуты директорының орынбасары­ Ди­нара Исраилова (Қырғызстан), Өз­бек тілі әдебиеті және фольклоры­ инс­ти­тутының ғалым-хатшысы Гулом Ис­маилов (Өзбекстан), Түрік тілі қоғамы­ның­ басшысы Осман Мерт ой-пікірлерін орта­ға салды.

Екінші сессияда Ә.Науаи атындағы Өз­бек тілі мен әдебиетінің Ташкент мем­­­­­­­ле­­­ке­ттік университетінің ректо­ры­ Шу­храт Сирожиддиновтің модера­тор­­лы­ғымен қатысушылар Ортақ түркі әліп­биі комиссиясының ұсыныстарды қа­рау ережесін талқылап, тараптардың пікір­ле­рін­ ескере отырып мақұлдады.

Үшінші сессия барысында ортақ әліп­би­ әзірлеудің жол картасы қарастырылды. Ко­миссия мүшелері «Түркі әлемінің келе­ше­гі – 2040» стратегиялық құжатында көз­дел­ген мақсатқа жету үшін жасалатын нақ­ты қадамдар бойынша уағдаласты. Бұл сес­сияға Ататүрік атындағы Мәдениет, тіл ­және тарих бас мекемесінің басшысы, Тү­рік тілі қоғамының вице-президенті Юк­сел Өзген жетекшілік етті.

Түркі академиясының басшысы Ша­­­һин Мұстафаев жүргізген төртінші сес­сияда отырыстың қорытынды құ­­­жат­та­ры қабыл­данды. Түркі тіл­де­­­­­рін­дегі әліп­би бірлі­гінің бауырлас елдердің күн тәр­ті­бі­н­де тұрған маңызды мәселелер­­­дің бірі екен­дігі ескеріле отырып, әліпбиін латын­ графикасына ауыстырғысы ке­ле­тін түр­кі­ мемлекеттеріне қолдау көр­се­ту­ге ше­шім­ қабылданды. Бұдан бөлек қа­жетті да­йындық жұмыстарын жа­сай оты­рып,­ ортақ әліпбиге кезең-ке­зеңі­мен және кедергісіз көшуге және осы­лай­ша, түркі халықтарының дамуы мен­ ынты­мақ­тастығын нығайта түсуге ық­пал ету ко­миссияның негізгі міндеті ре­тінде айқындалды.

Қатысушылар кезекті отырысты 2024­­ жылы Баку қаласында өткізуге уағ­­даласты. Комиссияға төрағалық ету Әзер­бай­жан тарапына берілді.