Инфляциядан именбеу иммунитеті отандастарымызда қалай қалыптасты?

Инфляцияның барометрі базалық мөлшерлеме ме?

Дамыған елдерде инфляцияның баро­метрі бас банктерінің базалық көр­сет­кішіне қарап бағаланады. Ал біздің жағ­дайда Ұлттық банк те, халық та ин­фляциядан қорықпайтын тәрізді. Жыл басында 21 пайызға жақындап қал­ған­ кездердің өзінде жұртты сабырға ша­қырып, алаңдауға себеп жоғын айту­мен шектелді. Қысқасы, Үкімет пен Ұлттық банк инфляцияны ресми ста­тистикаға қарап анықтаса, халық қал­та­сына, табысының деңгейіне қарап анық­тай­ды, бағалайды. Себебі нарықта теңге баға­мына, нарықтағы бағаға әсер ететін фак­торлар қырық құбылып тұр. Бірақ со­­ған­ қарамастан жыл соңына дейін ин­фля­ция­­ деңгейін қайтсек те 9 жарым пайызға тө­мендетеміз деп үміттеніп отырмыз. Ұлт­тық банктің мақсаты – бағаның өсуін те­жеу. Үкімет импортты қысқартып, экспорт көлемін барынша арттыруды армандай­ды. Ал сарапшылар болса, ай сайынғы инфляция жоғарғы дә­лізде қатып тұр деп ойлайды. Мамыр айын­дағы ақшаның құнсыздануы ресми мәлі­мет бойынша 15,9 пайыз.

Де­мек сіз бен біздің айлық табы­сы­мыздың 15,9 пайызы инфляцияға жұ­ты­лып­ жатыр.

Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуан­тыров апта басында журналистер­мен­ кездескен кезде инфляция ша­рық­тау шегі­нен біртіндеп төмендей бастағанын, жыл соңына дейін 9,5-10 пайыз дең­ге­йінде ұстап тұруға мүмкіндік барын айт­ты. Министрдің сөзінше инфляция әрқа­шан өседі. Ал біздің мақсатымыз – инф­ляцияны тұрақты деңгейде ұстап тұру. Өткен жылдың соңында инфляция 7,5-8,85 пайызға, одан кейінгі жылдары тағы­ да төмен болатынын Үкімет басшысы­ Әли­хан Смаилов та айтқан.

Мамыр айының соңында Ұлттық банк­тің базалық мөлшерлеме туралы ұс­танымы өзгермеді. Желтоқсан айы­нан бастап ол рекордтық 16,75 па­йыз­ деңгейінде қонақтап қалды. Бас банк сол кезде бұл көрсеткішті жазға де­йін сақтап тұратынын айтқан болатын. Ұлттық банк сөзінде тұрды. Ал инфляция шегінген жоқ. Ұлттық банк­те бағаның ырық бермей кетуі база­лық­ мөлшерлемеге байланысты деген қор­қы­ныштың қонақтап қалғанын біз де талайдан бері байқап жүрміз. Бұл жолы да со­лай болған тәрізді.

Ұстанымын өзгертпейтін Ұлттық банк

Бұл ретте Ұлттық банк басшылығы бұл­ ішкі факторлар, оның ішінде мем­ле­кеттік шығыстардың ұлғаюы, бензин, ди­зельді отын нарығындағы реформалар жә­не баға нарығындағы жағымсыз болжамдар себеп болғанын айтып жатыр. «Ин­фляциялық үдерістер» бәсеңдей бас­тады, бірақ «тұрақты және тұрақты тренд»­ туралы айту әлі ерте», деп атап өтті­ Ұлттық банк.

Дәл қазір инфляция 2022 жылдың жел­тоқсан айындағы 20,3 пайызбен ал­қым­­нан алып тұрған жоқ. Сәуірде жыл­дық инфляция – 16,8 пайыз, айлық – 0,9 па­йызбен тоқтады, бұл наурыз (18,1және 0,9 пайыз), ақпан (21,3және 1,3 пайыз) және қаңтар (20,7 және 1,1 пайызбен) салыс­тыр­ғанда төмен. Ал мамыр айын­да баға бұ­рынғы айларға қарағанда баяу өсті.

Ұлттық банктің сөзі­мен айт­қанда жағдай тұрақты, бірақ қуануға се­беп жоқ.

Тәуелсіз экономист Андрей Чебо­­­­та­рев ма­мыр айындағы 0,9 пайыз­дық деңгей ин­фляцияның жақсы көр­сеткіші екенін атап өтті, бірақ бұл жерде маусымдық фак­тор жұмыс істейтіндіктен, оны алдағы ай­ларда сақтап қалуға болатынына се­нім­ді бола алмаймыз. Оның айтуынша, бен­зин бағасының өсуі, сонымен қатар ком­муналдық қызметтердің қымбаттауы инф­ляцияның өсуіне ықпал етеді. Бұл фак­­торлар қызмет көрсету саласындағы инф­ляцияға ықпал етеді, бірақ қазір азық-түлік бағасының былтырғыдай қар­қынмен өсуіне ерекше себеп жоқ. Қа­зір әлемде азық-түлік бағасы өткен жыл­дармен салыстырғанда төмен. Ло­гис­­­тикалық тасымалдау тізбектері де жүйе­лене бастады. Демек жыл соңына де­йінгі көрсеткішті 10-15 пайызбен шек­тесек, соның өзі жетістік. Мұны Ұлт­тық банк қана емес, тәуелсіз даму инс­ти­тут­та­ры­ның­ болжамы да растап отыр.

Экономистің айтуынша, инфляция­ны те­жеудің бірден-бір шарасы – базалық мөл­шерлемені көтеру. Бірақ Үкімет фис­кал­дық импульсті, яғни эко­­номикаға ақ­ша құю арқылы экономикадағы үле­сін­ азайтқысы келмей отыр. Мұндай ше­шімдер – нарық заңы бойынша бір-бірі­не­ кереғар келетін құбылыс. Нарыққа қо­сымша қаржы салу айналымдағы қар­жы­ны көпіртіп, инфляцияны қыздырып жібе­реді.

 А.Чеботаревтің айтуынша, Үкі­мет­тің қо­лы­нда инфляцияны те­жей­­тін тетіктер аз­. Экономикадағы ШОБ-тың үлесі Ұлт­тық­ қорға деген тәуелділік деңгейін төмен­детуге мүм­кіндік берер емес. Бюд­жет­тің шығыс бөлігі дұрысталғанмен, жеңіл­детілген бағдарламамалар саны кемі­ген жоқ. Инфляцияға қатысты бол­жамдардың бет алысы жағымды бол­ға­ны­мен, ешкімді жарылқамайын деп тұр. Тиіс­ті шаралар қабылданғанмен, жүзеге асып жатқанын бақылау жағы кемшін бол­ды. Инфляцияның себебін емес, сал­дарымен күресу керек деген пікірге ден­ қоюдың қажет деген пікірге Үкімет те­ мойынсұна бастады. Бірақ шындап күре­су­ге жол ашатын мүмкіндіктер шектеулі бо­лып тұр.

Бензин мен дизельді отын кінәлі

Инфляцияға негізгі ықпал еткен бен­зин бағасы болды. Соңғы уақытқа дейін ол бағаға дем беруші фактор ре­тін­де қарастырылып келген болатын. Өт­кен жылдың қорытындысы бойынша­ жа­нармайдың бұл түрі 0,31 пайызға ар­зан­да­ған. Ақпанда баға өзгеріссіз қалды, нау­рызда 0,1 пайызға, сәуірде бірден 9,9 па­йызға дейін қымбаттап кетті.

Бірақ бұл құбылыстың қарапайым түсін­дірмесі бар.

12 сәуірден бастап Энергетика минис­т­­р­лігі автобензин мен дизель отынының шек­ті бөлшек сауда бағасын көтерді. АИ-92/93 бойынша өсім 11 пайыз, литрі 205-210 теңгеге дейін, дизельдік отын үшін 20 па­йыз – 295 теңгеге дейін өсті.

Бензин бағасының бір бұлқынып қала­ты­ны 2021 жылдан бері айтылып келеді. Үкі­мет оның себебін мұнай өнімдеріне, ең алдымен, бензинге нарықтық баға бел­гілеу тетіктеріне кезең-кезеңімен көшу қажеттілігімен түсіндіріп жүр. Біз мұндай шешімді қабылдамасақ, жанармай тапшылығына ұшыраймыз деген пікірлер де айтылды. Себебі көрші ел­дерде оның бағасы қымбат, мемлекет бағаны реттемейді. Біздің елде бір адам­ға орта есеппен алғанда 370 литр отын пайдаланатыны осыған дейін айтыл­ған. Бізден экономикасы да, жері де үл­кен Ресейде бұл көрсеткіш – 220 литр.­ Ал Өзбекстанда 44 литр пайдалана­ды­. Қырғызстандықтардың орташа көр­сет­кі­ші – 98 литр.

«Себебі бізде дизельді отынның баға­сы 230 теңге болып тұрған кезде бұл баға Өзбекстанда 570 теңге болды.­ Ал Армения мен­ Грузияда 800 теңге. Сондықтан дизель­ді отын мен бензин бағасын жан-жағы­мыздағы елдердегі бағадан арзанда­тып, халықты жарылқаймыз деу – бос сөз. Өнім­ді арзандату үшін шикізат арзан болуы­ керек. Бізге тиімді арзан бағада еш­к­ім бермейді. Ал елде мұнай шығарып отыр­ған азаматтарды тоқпақтап отырып, өні­мін нарықтық бағадан жарты есе арзан бағада сатып алып отырмыз. Бұл сол компаниялардың инфрақұрылымын жа­ңар­ту, жұмысшыларының жалақысын кө­теру мүмкіндігін шектеп тастайды­. Қыс­қасы, айналып келгенде елдегі өнді­ріс­тің тұралап қалуына өзіміз себепкер бо­ла­мыз», дейді экономист Жақсыбек Құ­леекев.

2018 жылдан бері Қазақстан тұ­тын­ған бен­зиннен көп бензин өндірді, бірақ 2022 жылдың соңына қарай тап­шы­лық қалып­тас­ты. Билік Ресейден жанар-жағармай им­порттап, оны авто­мобильмен шығаруға ты­йым салуға мәжбүр болды. 2025 жылы ЕАЭО-да мұнай өнімдерінің бірыңғай на­ры­ғы жұмыс істей бастауы керек және осы уақытқа дейін Үкімет ішкі бағаларды қа­уымдастықтың басқа мүшелерінің дең­ге­йіне жеткізуді көздеп отыр.

Мұндай жоспарлар Энергетика ми­нис­трлігі мен Бәсекелестікті қорғау және да­мыту агенттігінің (БӘДК) бір­лескен жол картасында жазылған. Әлеуметтік шие­леністі болдырмас үшін өсу біртіндеп бола­ды деп болжануда.

Сарапшы Мұрат Темірхановтың пік­і­рінше, инфляцияны бәсеңдетуге Үкі­мет­тің де, Ұлттық банктің де еңбегі жоқ. Рубль айтарлықтай әлсіреді, яғни им­порт Ресейден әлдеқайда арзанырақ ке­леді. Басқаша айтқанда, әлем ес жиып, жағдайға бейім­деліп қалды. Бірақ ішкі нарықта ин­ф­л­яцияның әлсіреуіне дем беретін фактор­ аз болғандықтан, сыртқы жағдайға тәуел­ді­лік сақталады. «Біріншіден, біз 30 жыл бо­йы экономиканы әртараптандыруға қол­ жеткізе алмадық. Біз іс жүзінде еш­теңе өндірмейміз және барлығын дер­лік импорттаймыз. Яғни шикізатқа тәуел­ді­ліктен құтылған жоқпыз. Ал мұнай баға­сы­ның ауытқуы экономикаға да, соның ішін­де инфляцияға да әсер етеді», дейді са­рап­шы.

Екінші мәселе, оның пікірінше, мұнай баға­сының ауытқуына қара­мастан инфляция мен теңгені тұ­рақ­­­тандыруға мүмкіндік бере­тін контрциклдік фискалдық сая­сат­тың жоқтығында. Үшінші фактор – эконо­мис­тің пікірінше, қалыпты дамыған нарық­тық экономиканың болмауы. «Бізде бәсе­келестік пен қалыпты нарықтық қаты­настарды күйреткен әкімшілік-коман­далық жүйе бар. Мемлекет баға белгі­леу­ге үнемі араласып отырады, сонымен қа­тар оның қолында ірі монополиялық биз­нес бар. Осы уақытқа дейін отынның, газ­дың, жарық пен судың бағасы мемле­кет тарапынан субсидияланып келген. Сон­дай­-ақ еліміздегі барлық жылу электр стан­са­ларының әбден тозығы жеткен, олар­ды жөндеуге қомақты қаражат қажет, сон­дықтан жылу мен электр қуатына тарифтер міндетті түрде көтеріледі», дейді Мұрат Темірханов.

Әйтпесе, оның айтуынша, Екібас­тұзда қыста орын алған апаттар әлі де жалғаса береді. Инфляцияның тұрақты өсуінің екінші себебін экономист мемлекеттік шығындардың үнемі өсіп отырған көле­мі­мен байланыстырады. «Наурызда Се­нат­ бюджетке түзетулерді мақұлдады, сон­да мемлекеттік шығыстар, есімде, 1,8 трил­лион теңгеге өсті, Ұлттық қордан транс­ферт 800 миллиард теңгеге өсті», деп­ атап өтті М. Темірханов.

Не істеу керек?

Жақын арада бағаның тағы бір көте­рі­луін (жанармайдың құны көлік бағасы ар­қылы көптеген басқа санаттарға әсер ете­ді), әсіресе күрт көтерілуін күтудің қа­жеті жоқ. Мамыр айының ортасында­ Ха­лықаралық валюта қорының Кавказ, Ор­талық Азия және Моңғолия өңірлік әле­уе­тін дамыту орталығының эко­номисі Нұр­дәу­лет Әбілов жанармай бағасы өскенін, ҰБ-ның базалық мөлшерлемесінің одан әрі өсе­ беруге жол таппай қалатынын айтқан бола­тын.

Әлемдік сарапшылар дүниежүзілік эко­но­мика рецессия кезеңіне өтіп жат­қа­нын айтып жатыр. Ұлттық банктің өт­кен жылдың көктемінен бастап жүр­гізген қатаң ақша-несие саясаты­ шыны­мен де өз нәтижесін берді. Со­ның­ арқа­­сында бағаның өсуін ұстап тұру­ға мүмкіндік туды, ал сарапшылар­ күт­кен­дей 20 пайыздық инфляция өткеннің ен­ші­сінде. Олардың сөзіне сенсек, базалық мөлшерлемені төмендетуге кірі­су керек. Қазіргі деңгейден жоғары көте­ру­ге мүмкіндік беретін жолдың бәрі жа­бық­ тұр. Демек ендігі жерде базалық көр­сеткіш Ұлттық банктің қолындағы на­рық­ты тыныштандыратын құрал емес, ин­фляцияның барометріне айналады...

АЛМАТЫ