Орталық Азия – мүдделер тоғысы

Алматы басқосуы

Әуелгісі Алматыда өткен «Еуро­­па­лық­ одақ – Орталық Азия» экономикалық фору­мы. Жалпы, соңғы жылдары, әсіресе аймақ­тағы геосаяси тәуекелден кейін ЕО-ның Орталық Азияға айрықша кө­ңіл­ бөле бастағанын аңғару қиын емес. Еуропалық комиссия вице-президенті Валдис Домбровскистің айтуын­ша, ЕО өңірге цифрлы және спут­­ник­тік байланысты дамыту бо­йын­ша көмек көрсетпек. Оған қоса Орта­лық Азия елдеріндегі бизнес орта­ны­ тартымды әрі бәсекеге қабілетті ету­ге арналған арнайы бағдарлама да әзір­лен­бек. Бұл бағдарлама өңірге жаңа инвес­­тиция әкелуге ықпал етеді. Фо­рум барысында санкция мәселесі де көтерілді. Тап қазіргі жағдайда бұл та­қы­рыптың қаузалмай қалуы да мүмкін емес. ЕО-ның Қазақстандағы елшісі Кес­тутис Янкаускастың айтуынша, Ре­­сейге жеткізілмеуге тиіс тауарлар жө­нінде ОА елдерінің үкіметі толық ақ­па­рат­тан­ды­рыл­ған.

«Біз кеңейтілген тізімді ұсындық.  Украинадағы ұрыс даласында зымырандар мен дрондар жоғары тех­но­логияларды – чиптерді, жартылай өткіз­гіштерді және тұрмыстық техниканың бел­гілі бір түрлерінде кездесетін басқа да бір­қатар компонентті пайдаланады. Кір ма­шинасы – аппақ, таза, жақсы құрылғы. Бі­рақ одан адамдарды өлтіруге қажетті бөл­шектер алынады. Оған жол беруге болмайды. Ондай жеткізілімді тоқтату керек. Иә, мүмкін бұдан біреулер ақша табатын шығар. Бірақ басқа қырынан қарағанда бұл – адам өлтіруге ұсынылып жатқан ақша секілді дүние. Егер мұның бәрі қайталама санкцияға алып келер болса, онда заңды бизнестің бұған бас сұғуы орынды бола ма? Оның үстіне қазір сауда қатынастарын жақсарту, жақсы келісімдер мен инвес­тициялар үшін үлкен күрес жүріп жатыр», дейді ЕО елшісі.

Жақын уақытта ЕО мен ОА арасында жаңа логистикалық бағыттар пайда бола бастайтын сияқты. Бұған ЕО тарапы ашық, ал Орталық Азия елдері жасы­рын­ жағдайда мүдделі. Өйткені ЕО тауар­ тасымалының санкция салынған ел­дер­ арқылы жүзеге асқанын қаламайды. Биыл қыста жүздеген жүк көлігіміздің Поль­ша аумағында қамалып қалуы­ – соның дәлелі. Сондықтан ЕО өңір­де­гі­ бес мемлекеттің тасымал бағытын әр­та­рап­тан­дыруын қолдайды. Мұндай жағдайда ты­ғы­рықтан шығаратын жалғыз бағыт – Транс­каспий халықаралық көлік дәлізі (ТХКД). Ол Каспий теңізінен бастау алып, Әзербайжан, Грузия елдерін басып­ өтеді. Еуроодақ өкілдерінің айтуын­ша, Транс­каспий халықаралық көлік дәлізі Қы­тайдан келетін тауарлар ағынын Қа­зақ­­­­стан, Оңтүстік Кавказ және Түркия ар­қылы Еуропаға шығаруға мүмкіндік жа­сайды.

Соңғы бес жыл көлемінде ТХКД ар­қы­­лы жөнелтілген жүк тасымалы әжеп­тәуір өсті. Бірақ аталған дә­ліздің әлеуетін ке­мітіп тұрған бір­қа­тар­ фактор бар. Олар – Ақтау портының жы­лына 4-5 млн тонна ғана жүк қабылдай ала­тыны (қазіргі талап одан 2-3 есе жо­ға­ры), Баку халықаралық теңіз порты қуат­тылығының да кеңейтуді қажет етіп тұр­ға­ны, жүк ағынының ұлғаю талабына сай бо­ла алмайтын теміржол мәселесі. ТХКД ел­дері үшін бекітілген бірыңғай тарифтің бол­мауы да тасымалға кедергісін тигізеді.

«Бірінші кезекте бірлескен тариф, бір­лескен оператор жөнінде келісім жасалуы­ керек. Кемшіліктер кездесе бере­ді. Ең бастысы, инфрақұрылым бар, әріптестік туралы келісім жүріп жа­тыр. Біртіндеп тасымал көлемі де ар­та­­ды. Дәл қазір инфрақұрылымды мо­дер­ни­зациялауға инвестиция салу мәселесі қа­рас­тырылғаны дұрыс. Инвестиция мей­лінше жедел салынуы керек. Жаздың соңы, күздің басында біз Брюссельде инвесторлар форумын өткізбекшіміз. Бүгінгі форумға келер болсақ, мұнда Еуропалық қайта құру және даму, Еуропалық инвес­тициялық банк өкілдері бекер келген­ жоқ. Олар өңірге аяқ басып жатыр. Тиі­сін­ше­ басқаларды да әкелеміз», дейді ЕО-ның Қа­зақ­­стандағы елшісі.

ЕО-ның Орталық Азияға қатысты дәл­ бұлай сенімді әрі жанашырлықпен сө­й­­леуі әсте тегін емес. Өйткені ЕО – Орта­лық Азия елдері үшін ең ірі инвес­тор. Өңір­дегі бүкіл инвестицияның 40 пайы­зы­ тап осы Еуроодақтан келеді. Бұл тұрғыда Қытай да, Ресей де ЕО-мен шендесе алмайды. 2022 жылдың қоры­тын­дысы бойын­ша Орталық Азия мен ЕО арасындағы тауар айналымы 61 па­йыз­ға артып, 49 млрд долларды құраған. Қа­зақ­стан сыртқы саудасының 30 пайызы ЕО-ға тие­сілі. Былтыр Еуроодақ бізге 12,5 млрд дол­лар құйған. Бұл – соңғы он жылдағы ре­к­ордтық көрсеткіш.

Қысқасы, ЕО-мен қарым-қатынасты ны­ғайту, Орталық Азия, соның ішінде Қа­зақстан үшін де ерекше пайдалы бол­мақ. ЕО-ның қазіргі қолдауын пайдала­нып, логистикалық бағыттарды қайта жаң­ғыр­ту, жаңа бағыттар ашуға талпыну және ашу, сонымен бірге ТХКД әлеуетін арт­тыру аса маңызды. Бірақ тап қазіргі жағ­дайда Ресейге тыйым салынған тауарлар­ды­ жеткізу, ЕО ескертпесіне құлақ ас­пау өте қатерлі болмақ. «Қай тарапты та­­ң­дайсыңдар, ерік өздеріңде» дегенді емеу­­рінмен жеткізіп отыр ЕО өкілдері.

Сиань саммиті

Орталық Азияның даму перспектива­сы­ «Орталық Азия – Қытай» саммитінде де­ жан-жақты талқыланды. Саммитке қа­тысқан Мемлекет басшысы Қасым-Жо­март Тоқаев Орталық Азия елдерінің әле­уе­тін Қытайдың орасан зор экономикалық қуа­тымен ұштастыру біздің көп қырлы серік­тeстігімізге тың серпін береді деді.

«Қазақстан осы мақсатқа жету үшін бар күш-жігерін жұмсауға дайын. Қазіргі таң­да елімізде ұлттық экономикамызды­ әр­­тарап­тандыру үшін ауқымды әрі жан­жақ­ты реформа жүргізіп жатырмыз.­ Ше­тел­ инвес­торларына қолайлы жағдай жа­сауға және кедергілерді жоюға ба­ғыт­талған жұмыстар атқарылып жатыр. Тә­уелсіздік жылдарында елімізге 350 мил­лиард доллардан астам инвестиция тар­тылды. Соның 23 миллиард доллар­дан астамы Қытайдың еншісінде. Қы­таймен инвестиция саласындағы ынты­мақ­тастықты одан әрі дамытуға дайынбыз. Ке­ше мемлекеттік сапарымның аясында ин­вес­тициялық форум өтті. Жиында жалпы құны 22 миллиард доллар болатын бір­қатар келісімге қол қойылды. Қазақ та­рапы бұл келісімдерді жүзеге асыру үшін бар күш-жігерін жұмсауға дайын. Гео­гра­фия­лық жағдайымызды ескерсек, біздің елі­міз аймақтың және тұтас құрлықтың ма­ңызды көлік-логистика дәлізі бола ала­ды. Қазақстан осы аймақтағы ел­дер­дің Қытаймен ынтымақтастығын ны­ғай­ту үшін өзінің экономикалық және логис­ти­калық әлеуетін жұмылдыруға әзір. Осы­ған­ орай Қазақстан достас Қытаймен ынты­­мақтастықты нығайту үшін өзінің сау­да-экономикалық және логистикалық әле­уе­тін­ іске қоса алады. Елдеріміздің сауда-сат­тық көлемі 31 миллиард долларға жетті. Төр­аға Си Цзиньпинмен бұл көрсеткішті 40 миллиардқа дейін жеткізу жөнінде уағ­да­­ластық», деген еді Президент.

Мемлекет басшысының айтуынша, ай­мақтың Қытаймен сауда-экономикалық қа­тынасы жыл санап қарқынды дамып ке­ле жатыр. Атап айтқанда, былтыр сауда­ ай­налымы 70 миллиард долларға жеткен (оның 45 па­йызы – 31 млрд доллар Қазақ­­станға тиесілі). Қытай мен Орталық Азия арасындағы тауар айналымын 2030 жыл­­ға­ қарай 100 мил­лиард долларға жет­кізуге бар­лық мүмкіндік бар дейді Қа­сым­-Жо­март­ Тоқаев. Жалпы, саммит қоры­тын­­ды­сы­ бойынша мемлекет басшылары­ Сиань дек­­ларациясына қол қойды және бір­­қатар бас­таманы қабылдады. Соның ара­сында қа­уіпсіздік, логистика, сау­да ­экономикалық ын­тымақтастық, гу­ма­ни­тар­лық әріптестік жә­не экология салалары ерек­­ше назарға ілі­геді.

Осы жиын аясында мемлекет бас­шылары «Бір белдеу, бір жол» инфра­құ­рылымдық жобасы негізінде Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан теміржол жә­не автомобиль жолы құрылысын аяқ­тауға, Аягөз – Тачэн қазақ-қытай темір­жол бағытын іске қосуға, Қытай – Тә­жік­­стан – Өзбекстан автомагистраль құ­рылысын бастауға, Түрікменстан – Қы­тай төртінші газ құбыры желісін жедел­де­тіп салуға уағдаласқан. Қытай қысқа мер­зім­де трансшекаралық сауда арнасын ке­­ңейтуге ниетті. Сол ниетпен Орталық Азия­ елдеріне қайтарымсыз негізде 3,7 млрд­­ доллар бөлмек.

Қырғыз саясаттанушысы Марс Са­риев­­тің пайымдауынша, Сианьда өткен сам­­мит Қытайдың біздің өңірде тек ірі инфра­құ­ры­лымдық жобаларға инвестиция салатын ірі­ экономикалық серіктес қана емес, аса қуат­ты тұрақтандырушы, біріктіруші күш бо­л­­­а бастағанын аңғартады дейді.

Қазақстандық саясаттанушы Данияр Әші­м­баевтың айтуынша, Қазақстан тең­дес­тірілген сыртқы саясат құруға ұмты­ла­ды дейді.

«Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақ­станның басымдықтарын бірнеше рет­ анықтады: Ресей, АҚШ, Қытай, түр­кі­ әлемі елдері, Еуроодақ. Қазақстан сырт­қы саясатта тепе-теңдік ұстап қана отыр­ған жоқ, сонымен бірге барлық бағыт бо­йын­ша серіктестік аясын кеңейтуде. Өйт­­кені Қытаймен ынтымақтастықтың бар­­л­ық салада – туризмнен инновацияға де­йінгі әлеуеті зор. Енді осы әлеуеттің бір бө­лі­гін шындыққа айналдыратын уақыт кел­ді. Саммитте қол қойылған құжаттар Ас­тананың Қытаймен достық қарым-қа­ты­настан ұлттық экономикаға барынша пай­да түсіруге ниетті екенін көрсетеді», дей­ді ол.

Шолпан-Ата жиыны

Шолпан-Атада өткен «Орталық Азия – Еуро­палық одақ» форматындағы кездесу де ай­рықша мәнге ие. Мұнда Мемлекет бас­шысы Қасым-Жомарт Тоқаев тасы­мал­ бағыттарына кеңінен тоқталып, бұл­ ретте ЕО қолдауының қажет екенін мә­лім­деді. Президенттің айтуынша, Орта­лық­ Азия мен Еуроодақ арасындағы ынты­мақ­тас­тық­­тың перспективасы мол.

«Жуырда Қытайға жасаған мем­ле­кет­тік сапарымның аясында қытайлық серік­тестерімізбен бірге Сиань қаласында логис­тикалық терминалдың іргетасын қала­дық. Бұл порт Орталық Азия терри­то­риясы арқылы Еуропаға тікелей кон­тей­нер­лік пойыздарды жіберу үшін маңызды хаб­ болмақ. Сондай-ақ біз Транскаспий ба­ғытын Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бас­тамасымен ұштастыруға уағдаластық. Қа­зіргі уақытта Еуропаға экспортталатын Қазақ­стан мұнайының 80 пайызы Каспий құ­­быр консорциумы арқылы жүзеге асырылады. Ортақ мүддені ескере отырып, стра­­­тегиялық тұрғыда маңызды осы құ­быр­ арқылы мұнайдың ұзақмерзімді және тұрақ­­ты жеткізілуін қамтамасыз ету үшін Еу­ро­одақ әрі қарай да қолдау көрсете бе­ре­­ді сенеміз», деді Президент.

Қаржыгер Расул Рысмамбетов сыртқы ойын­шылардың өңірішілік үдерістерге ара­ласуына күмәнмен қараймын деген көз­қа­расын жеткізді.

«Біріншіден, менталитеттегі айыр­ма­шылыққа байланысты. Екіншіден, біз­дің күн тәртібіміз, амбициямыз тек­ өңірлік тұрғыда ғана. Біз әлемдік ли­дерлік үшін күрескіміз келмейді. Әлем­ге таңғымыз келетін қандай да бір мақ­са­ты­мыз жоқ. Сондықтан біз – Қазақстан, Өз­бекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түр­ікменстан, алдымен өзіміз үшін ма­ңыз­ды мәселелерді шешіп алуымыз керек. Мен «бірлесу» деген сөзге күдікпен қарай­мын­. Тартыла түсу неғұрлым күшті болған са­йын, бір-бірін кері итеру де соғұрлым кү­шейеді», дейді ол.

Қалай болғанда да қазір Орталық Азия­ үшін талас тәуір жүріп жатқанын бай­­қау қиын емес. Халықаралық салық жә­не инвестициялық орталық сарапшысы­ Уэс­ли Хиллдің пайымынша, әлем елде­рін­ ОА-ның энергетикалық ресурсы қызық­ты­­ра­ды.

«Орталық Азияның ресурстары өсіп келе­ жатқан жаһандық энергия сұранысын қана­ғат­­тандыру үшін маңызды. ЕО елдері бір­тін­деп Ресей көмірі мен мұнайынан жә­не табиғи газынан бас тартып жатыр.­ Бұл­ ретте олар үшін ОА ресурстарын тұтыну қолайлы. Орта және ұзақмер­­зімді перспективада Қазақстан – әле­ует­ті мұнай және уран экспорттаушы. Әсі­ресе жыл санап уран маңыздылығы ар­­тып келеді. Әлем бойынша үз­дік­ ондықта Қазақстанның төрт уран кені­ші­ бар және оның жарияланған қоры жа­һан­дық уранның 15 пайызын құрайды. Өзбек­стан­да да аз болса да мұнай және табиғи газ­ бар. Түрікменстан өзінің бай табиғи газ қо­ры­мен әйгілі. Бірақ ЕО-ға бағытталған құ­быр желілерінің көбі Ресей немесе Иран ау­мағын кесіп өтеді. Осыған байланысты Әзер­байжан, Грузия және Түркия арқылы логис­тика мен транзит қуатын арттыру оңтай­лы нұсқа болмақ», дейді ол.