Ұлттық статистика бюросының дерегінше, елімізде 7 687 жалпы білім беру мекемесі бар. Оның ішінде 52 мектеп – апаттық жағдайда, 300-ден астам мектеп заманауи талаптарға сай келмейді. Өткен оқу жылында оқушылардың саны 3,7 миллионды құрады, оның 172 мыңы мектепті тәмамдады. Ал 2023-2024 оқу жылында 3,5 миллионнан астам оқушы мектепте оқиды, олардың 380 мыңы – биыл 1-сыныпқа баратын оқушылар. Ел бойынша жаңа оқу жылында 270 мыңнан астам оқушыға орын жетпейді. Әсіресе Түркістан, Алматы облыстары мен Астана, Алматы, Шымкент қалаларында мектептегі орын тапшылығы мәселесі өзекті болып отыр. Аталған өңірлерде 160 мыңнан астам (60 пайыз) оқушыға орын жоқ.
2021-2022 оқу жылында үш ауысымды мектеп саны 169-ға жеткен. Ал өткен оқу жылында 143 мектеп үш ауысымда жұмыс істеді. Мұндай мектептер саны азайып келе жатқанымен, жаңа салынған білім ордаларын пайдалануға беру қарқыны елдегі, әсіресе ірі қалалардағы демографиялық және миграциялық өсімге сәйкес келмейді.
Инфографиканы жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Елордадағы жағдайға тоқталсақ, жыл сайын оқушылардың 10 пайызына орын жетпейді, қаладағы жылдағы демографиялық өсім 5-6 пайызды (50-70 мың адам) құрайды. 2019 жылы тапшылық 25 мың болса, биылғы оқу жылында 26 454 балаға орын орын тапшы. Осыған байланысты Астана тұрғындары мемлекеттік мектептер орналасқан аудандарға көшіп барып жатыр. Әкімдік тарапынан жылына бірлі-жарым мектеп салынатындықтан, бизнестің көмегіне жүгінетін сәттер де жоқ емес. Әлбетте, бизнес өкілдері салғандықтан, ондағы оқу да ақылы болады. Кейінгі жылдары бас қаладағы жекеменшік білім беру ұйымдарындағы оқу ақысы 150 мың теңгеден 1,25 млн теңгеге дейін өскен. Айта кетейік, 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап жекеменшік мектепте оқу бағасы 2 есе төмендейді. Оқу-ағарту министрлігінің бұйрығы бойынша шекті мөлшер 1 200 айлық есептік көрсеткіштен 600 айлық есептік көрсеткішке дейін азаяды. Дегенмен баласын жекеменшік мектепте оқытуға көп ата-ананың жағдайы келе бермесі анық.
Астанада кейінгі 4 жылда екі ауысымда жұмыс істейтін 39 мектеп салынды. Сонда да орын тапшылығы мәселесі шешілмей тұр. Бүгінгі таңда елордада 8 үш ауысымдық мектеп бар. Яғни 26 454 балаға орын жетпейді. Астана қалалық білім басқармасының мәліметінше, үш ауысымдық және бала саны шамадан тыс көп мектептердің санын азайту мақсатында 2023-2024 оқу жылында екі ауысымда 16 600 орындық 11 мектеп салынып, пайдалануға беріледі.
Оқу жылы басталмай тұрып 4 800 орындық 3 мектеп (бір мектеп және екі мектептің жанынан салынған жаңа корпус) екі ауысымда пайдалануға беріледі. Биылғы жылдың соңына дейін екі ауысымда 11 800 орындық 8 мектеп (төрт мектеп, төрт мектептің жанынан салынған жаңа корпус) пайдалануға беріледі. Сонымен қатар Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы аясында 90 мыңдай оқушыға арналған (екі ауысымда) 24 мектепті жобалау басталды. Жоспар бойынша жаңа форматтағы мектептердің құрылысы биыл басталады. Астана қалалық білім басқармасының басшысы Қасымхан Сенғазыевтың айтуынша, Есіл, Нұра аудандарында мектеп жетіспейді. Сондықтан «Жайлы мектеп» жобасы аясында жоспарланған 15 мектеп аталған аудандарда салынады.
Жалпы, Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, 2024-2025 оқу жылында «Жайлы мектеп» жобасы бойынша 740 мың оқушыға 369 мектеп бой көтереді. Жаңа мектептер 300, 600, 900, 1200, 1500, 2000, 2500 орынды болады. Бұл алдағы үш жылдағы бала саны өте көп, апатты, үш ауысымды мектептердің мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар салынатын мектептер толығымен заманауи талаптарға сай болмақ.
Өңірлердегі жағдайға тоқталсақ, 1 қыркүйекке дейін Түркістан облысында 6 мектеп пайдалануға беріледі. Ақмола облысында 14 мектеп салынып жатыр, Жамбыл облысында жыл соңына дейін 9 мектептің құрылысын аяқтау жоспарланған. Ал Абай облысына қарасты ауылдарда орын тапшылығы мәселесін шешу үшін шағын мектептер салынады. Өкінішке қарай, еліміздің кейбір өңірінде жағдай мәз емес. Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Айдарбек Сапаров апатты жағдайда тұрған 4 мектептің жөнделу қарқынын сынға алғаны есімізде. Дәл осындай мәселе Алматы облысында да бар. Оқу жылының басталуына санаулы күндер қалса да, 11 мектеп әлі дайын емес.
Мектептің ең басты міндеті – сапалы білім беру. Бүгінгі таңда республика бойынша 3 550 мұғалім жетіспейді. Дегенмен еліміз жоғарыда аталған мәселелерге қарамастан жақсы білім беретін 78 мемлекеттің қатарында (71-орында) тұр. Бүгінгі таңда елорда оқушылары арасындағы білім сапасының көрсеткіші 59,7 пайызды құрайды. Үкіметтің мәліметіне сүйенсек, Маңғыстау, Атырау, Қызылорда, Түркістан, Алматы облыстарындағы білім сапасы басқа өңірлерге қарағанда төмен. Сонымен қатар қала мен ауыл мектептерінің білім сапасында әлі де алшақтық бар. Сарапшылардың айтуынша, бұл бөлінетін қаржыға байланысты. Мемлекет жыл сайын республикалық бюджеттен NIS, Binom, басқа да озық білім беру жобаларына қыруар қаржы бөледі.
Мектептердің жабдықталуы да маңызды мәселе. 2022 жылы әрбір мемлекеттік мектепке республикалық бюджеттен – 159 млн теңге, NIS-ке – 592,1 млн теңге бөлінген. Бұл қаражатқа сапалы білімге қолжетімділікті қамтамасыз ету, орта білім беруді жаңарту мен мұғалімдерді даярлау сынды шығындар өтеледі. Алайда барлық мектеп бірдей жабдықталмаған. Кейбіреуінде, әсіресе ауылдық жерлерде жабдықтар, сыныптар, спорттық жабдықтар жетіспейді. Тіпті химия, физика немесе биология сияқты сабақтарды айтпағанда, жаттығу залы жоқ мектептер бар. PISA-ға зерттеуінше, мектептердің материалдық-техникалық жабдықталу деңгейі оқушылардың білім жетістіктеріне тікелей әсер етеді.
