Цифрлық теңге есік қағып тұр

Жыл басында Ұлттық банк цифрлық теңге платформасын тәжірибелік-өнеркәсіптік пай­далануға беру жоспарланып отырғанын, оны кейіннен қатысушылар саны шектеулі нақты жағдайларда тестілеу жос­парланып отырғанын ха­барлаған еді. Ұлттық банк­тің цифрлық теңгенің (ЦТ) функ­­ционалдығы бойынша жұмысты жалғастырып жат­қаны, дайындықтың соңғы үшінші кезеңіне өткені апта басында белгілі болды. Ендігі өзгерістер ішкі нарықтағы финтех компанияларының беталысына, олардың екінші деңгейлі банктермен интеграциялануына қарап анықталады.

«Ішкі нарықтағы банктердің банктердегі цифрлану дең­гейі – шамамен 100 пайыз. Ха­­­лықаралық тәжірибеде 90 па­йыздық көрсеткіш қана ЦТ-ны үшінші төлем түрі ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Демек, біздің банктер ЦТ-ны ай­налымға енгізуге дайын. Цифр­лық теңге жыл соңына дейін кейбір отандастарымызға қол­жетімді болуы, әлеуметтік же­ңілдіктердің біразы ЦТ-мен берілуі мүмкін. «Платформаны әзірлеу ықтимал кемшіліктерді жедел анықтауды және жоюды көздейтін икемді ре­жімде жүргізіліп жатыр. Қазір­гі уа­қытта платформаны пай­да­лануға кедергі болатын елеулі технологиялық кемшіліктер анықталған жоқ», деп хабарлады Ұлттық банк таратқан баспасөз хабарында.

Ұлттық банктің мамандары цифрлық валюта идеясының жаңашылдығына қарай цифрлық теңге платформасына байланыс­ты бірқатар жұмыс жүргізу қажет екенін жеткізді. Қазір цифрлық теңгені тестілеуге қатысатын банктердің тізімі нақтыланып жатыр. Ұлттық банк «Цифрлық теңге» қанатқақты жобасын жүзеге асыруға 2021 жылдан бастап кірісті. Сол жылғы жо­баның негізгі мақсаты цифрлық теңге тұжырымдамасының өміршеңдігін тексеруге бағытталды. Жоба қорытындысында цифр­лық теңге тұжырымдамасының тех­­но­­ло­гиялық жүзеге асу мүмкіндігі зер­де­ленді. 2022 жылы Ұлттық банк цифр­­лық теңгені енгізудің салдары мен тиімділігін зерттеуді жалғастырды. Қар­жы нарығының қатысушылары Digital Tenge Hub бірлескен платформасын іске қосты. Мұнда барлық мүдделі тарап ұлттық цифрлық валютаны енгізу мәселесін талқылап, зерттеу мүмкіндігіне ие болды. Биыл Ұлттық банк қаржы нарығының қатысушыларымен бірлесе отырып, цифрлық теңге индустриялық платформасының бірінші кезеңін нақты тұтынушылармен және сауда және қызмет көрсету кәсіпорындарымен таныстыру жоспарланып отыр.

Сонымен қатар ашық бағдарламалау интерфейстері (Open API) стандарттарын енгізу және ашық банктік платформаны (Open Banking) пайдалану бойынша қанатқақты жобаны сынақтан өткізу жос­парда тұр. Ашық банкингті енгізу қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелестікті дамытуды қамтамасыз етеді, экожүйелер арасындағы жүйеаралық өзара іс-қимылды оңтайландырады және инновациялардың дамуына нұқсан келтірмей, жеке деректер мен тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді. 2022 жылы ҚРҰБ іске қосқан жедел төлем жүйесі мен банкаралық төлем карточкалары жүйесі биыл кеңейтілді. Төлем жүйелерін одан әрі дамыту Қазақстанда қолма-қол ақшасыз төлемдердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, бизнеске қатысушылардың шығын­да­рын азайтады деген үміт бар. Ұлттық банк цифрлық теңгені 2025 жылдың соңына дейін үш кезеңмен енгізбек.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев айтқандай, жаңа цифрлық технологиялар, криптоэкожүйе саласындағы жетекші ойыншы болуды жоспарлап отыр. Бұл ретте цифрлық теңге Қазақ­стан­ның болашақ қаржы жүйесінің негізгі элементіне айналуы мүмкін.

ҰБ өкілдері «криптовалюталар» және «стейблкоиндер» сияқты құбылыстардың кең таралуына байланысты цифрлық теңге цифрлық активтердің осы класына қате жатқызылуы мүмкін екенін ашық айтып отыр. Сырт көзге ұқсас деп қабылданатын технологиялық тәсіл­дер­­ге қарамастан, «криптовалюталар» және «стейблкоиндер» ақшаның барлық функциясын тұрақты орындауды қам­та­масыз ете алмайды, ресми ақшалай есеп айырысу бірліктерінде көрсетілген құнының тұрақсыз болуына байланысты толыққанды құн өлшемі және айналыс құралы ретінде пайдаланылмайды.

Осы жылдың шілде айының соңында Ресейде цифрлық рубльді енгізу туралы заңға қол қойылды. Өткен жылы Қыр­ғыз­станның Ұлттық банкі Digital Som жобасының іске қосылғанын хабарлады. Украинада цифрлық гривенді сынау жалғасуда.

2021 жылы Халықаралық есеп айырысу банкі (BIS) 65 елдің орталық банктері арасында сауалдама жүргізді. Сауалдамаға қатысқан орталық банктердің 86 пайызы ұлттық цифрлық валюталарды енгізу мүмкіндігін зерттегені белгілі болды. 60 пайызы технологиялық тәжірибе сатысында болса, 14 пайызы қанатқақты жобаларды жүзеге асыруда.

Әртүрлі елдер цифрлық валюталарды енгізу кезінде әртүрлі мақсаттарды көздейді. Мысалы, Ресейдің орталық банкі басқа мақсаттармен қатар қолма-қол рубль айналымының төмендеуін көрсетеді. Ал Багам аралдары мен Шығыс Кариб бассейнінің орталық банктері төлемдердің тиімділігі мен қаржылық инклюзияны басым мақсаттар ретінде белгілейді. Ал Қытайда цифрлық юань 2022 жылы толық айналымға енді. 2022 жылдың аяғында ол елдегі цифрлық ақшаның көлемі 13,6 млрд юанды (шамамен 2 млрд доллар) құрады. Ал 2023 жылдың мамыр айынан бастап Чаншу муниципалитетінің мемлекеттік қызметкерлері жалақыны цифрлық юаньмен ала бастады.

Сарапшылар қауымдастығында валю­та­ның мұндай түрі туралы пікір нақты­ланған жоқ. Цифрлық ақша мемлекеттің қаржы саласындағы рөлінің артуына әке­леді деп санайтындар да баршылық. Де­ген­мен Ұлттық банк оның ақшаның жаңа түрі екенін, оны шығаруды Ұлттық банк өз құзыретіне алатынын ашып айтып отыр. Басқаша айтқанда, бұл қолма-қол және қолма-қол емес ақшаны алмастырмайды, бірақ қатар қолданылады.

Ұлттық банк қаржы нарығы ЦТ-ны ай­налымға енгізуге дайын деп отыр. Кейінгі бірер жылда қолма-қол ақшасыз төлемдердің деңгейі өсті, ұлттық төлем жүйесі де дамып келеді. Демек цифрлық теңге төтенше жағдайларда ұлттық төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді деген үміт бар. Ұлттық банк таратқан ақпаратта цифрлық теңгеге қатысты пайда және тәуекел мүмкіндігі, оның еліміздің ақша-кредит саясаты мен қаржы тұрақтылығына ықпалы және ұлттық төлем жүйесі мен оған қатысу­шы­лар­ға әсері жан-жақты зерттеліп жатқаны айтылған.

Қаржы сарапшылары ЦТ-ның офлайн режімінде төлеу мүмкіндігіне назар аударып үлгірді. Себебі оның транзакцияларына интернет соншалықты қажет емес. Ұлттық банктің зерттеулерінде цифрлық теңгенің банк секторының қаржылық тұрақтылығына қауіп төндірмейтінін айтып жатыр. Цифрлық валютаның пайда болуы ақшаның даму эволюциясының ең жоғары деңгейі деп қабылдаудан өзге жол жоқ.

Сарапшылардың басым көпшілігі оның транзакцияларының ашықтығына назар аударып отыр. Ресейлік экономист Яков Миркин бізбен әңгімесінде әрбір цифрлық банкноттың қозғалысы мемлекеттің бақылауында болатынын, оның қайда аударылғанын, тіпті қашан төленгені де мемлекеттің назарында болатынын айтып берді. Бұл бір жағынан мемлекет тарапынан шектен тыс реттеу мен шектен тыс бақылау қаупі бар дегенді білдіреді.

«Цифрлық валюта үнемі технологияның дамуымен бірге жетілдіріліп отырады. Қазақстанда да, Ресейде де импортта «кө­лең­келі қаржының» үлесі басым. Пост­ке­ңестік елдер осы цифрлық валютаның көмегімен көлеңкелі экономикаға соққы беретін шығар», дейді Я.Миркин.

Қазақстандық қаржы сарапшысы Мақсат Халықтың пікірінше, айнала­мыз­да­ғы құбылыстың барлығы, оның ішінде ақшаның виртуалданған дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Банктердің мо­биль­ді қосымшалары қолма-қол ақшаны ауыс­тырды. Онлайн төлемдер өмірімізге енді. Миллиондаған және миллиардтаған транз­акцияларды бақылап отыру тех­ни­ка­лық жағынан мүмкін болса да ешкімге керек емес. Технологияның мүмкіндігі әртараптандырылған сайын мемлекет бақылаудың, реттеудің тетіктерін өзі та­бады. ЦТ – қатып қалған көзқарасқа бағынбайтын, жаңа және өте икемді құрал. Оның кем-кетігі, проблемалық тұстары уақыт өте келе байқалады. Қолданыста заңға да оның даму ерекшеліктеріне қарай өзгерістер енуі мүмкін. ЦТ-ның біз­дің елдің негізгі инвестициялық валютасына айналатын кезі алыс емес. Цифрлық теңге қадағаланатындықтан, заңға бағынатын азаматтарға өте ыңғайлы. Мұндай валютаны көлеңкелі экономикада қолдануға болмайды. Сонымен қатар бюджет қара­жа­тының жұмсалуы да ашық болады. Мемлекетте кез келген транзакцияны оңай қадағалайтын құзырет бар. Демек ҰБ қажет деп тапса, сол мүмкіндікті жетілдіреді.

Сарапшының айтуынша, цифрлық ақша­ның көмегімен инфляцияны төмен­дету және оның деңгейін бақылау үшін ақша-несие саясатын жүргізу бұрынғыдан да оңай болады, банкноттарды басып шығаруға, банкоматтарға қызмет көр­се­туге және дәстүрлі ақша нысанын шы­ғару мен айналысқа қатысты басқа да опера­цияларға жұмсалған мемлекеттік қа­ра­­жатты үнемдейді. ЦТ айналымға ен­геннен соң халық өз қаражатын үш қар­жылық актив – қолма-қол ақша, коммер­ция­лық банктердегі шоттар және цифрлық валюта арасында қайта бөлуі ықтимал. Де­позит пен цифрлық валюта арасында қаржы институтының балан­сының өзгеруі банк өтімділігінің мөлшеріне әсер етеді. Бұл үрдіс несиелер мен депозиттер бо­йынша пайыздық мөлшерлемелердің жоғарылауына әкелуі де мүмкін. Ұлттық банк осы опера­ция­лар­дың қозғалысын ба­қы­лап отыру тетіктерін қолданысқа енгізу қажет.

«Қазір екінші деңгейлі банктерде жаңа жағдайға бейімделу үрдістері жүріп жатыр. Банктер депозит мөлшерлемелерін өзгерту арқылы халық қаражатын қайта бөлуге әсер ете алады. Бұл жағдай ЕДБ арасындағы технологиялық бәсекелестіктің деңгейіне әсер етуі мүмкін. Ендігі жерде банк­тер арасындағы бәсеке тек технология ғана емес, клиенттің таңдауы арасында да өрбиді. Жаңа жағдайдың беталысы ЕДБ-ның технологиялық мүмкіндігі емес, халықтың қаржылық сауаттылығының деңгейіне қарап анықталады», дейді М. Халық.