Америкалықтар таңғы асты үйден емес, сырттан ішеді. Олар үшін таңғы нәсіп Старбакстегі қара қою кофе мен алдын ала дайындалған тіске басарлар ғана. Жол бойы бәрі біртүрлі сүйініп, кейде тіксініп қарайды. Үш баласымен шұбырып жүрген қайдан келгендер десе керек-ті. Бала демекші, мұнда келгелі біз бала көрмедік. Керісінше, бала орнына ит жетектеген қала тұрғындарын жиі кездестірдік. Көшеде үш баламен кетіп бара жатқан бізге жергілікті тұрғындардың таңырқағандары да содан болса керек.
Қош. Вашингтон метросы әп-сәтте Конгресс кітапханасының іргесіне әкеліп тастады. Айналасын алуан түрлі әсем ағаштар көмкерген ғажайып ғимарат алдымызда тұр. Жай тұрған жоқ, менде сан мың жылдық тарихтың таңбалары мен сан жүз халықтың жазбалары сақтаулы деп паң қалыпта менмеңсиді. Рас-ау. Уақыт көшінен адасып қалған қаншама халық өз тарихы туралы небір құнды жәдігерлер мен маңызды деректерді осы арадан тапты емес пе? «Балаларым білімді болып өссін» деген ізгі ниетпен ең алдымен осы бір жүрегі бар жалғыз үйге әдейі әкеліп отырғаным да содан. Тағат таппаған төрт жастағы үлкен ұлым: «бұл қандай жер?» деп сұрай бастады. «Бұл әлемдегі ең үлкен кітапхана, қазір кіріп көреміз». Бісміллә. Бірінші баспалдақ...екінші...үшіншісі. Бізден бұрын келгендерден сұрастырсақ, мұнда кіру үшін алдымен сайтта тіркеліп, сосын келу керек екен. Неде болса кіруге амал жасайық деп туристерді тексеріп тұрған еңгезердей қара түсті әйелге барып, жағдайымызды айттық. Шиеттей үш балалы жас ата-ананы көрген соң, аяды ма, әлде мейірімі түсті ме әйтеуір еш кедергісіз бізді кітапхананың ішіне кіргізді.
Ал таңырқайық. Көз алдымызда кітаптар үйі емес, бір ғажап тас шаһар тұр. Бұл тас қала кітаптарды құшақтап қана үнсіз тұрған жоқ. Сан ғасырдың, алуан түрлі заманның куәгері екенін әр келушіге күбірлеп айтып жатқандай. Аталған кітапхана 1800 жылы құрылған, сол үшін де Америкадағы ең көне федералды мәдени мекемеге айналды. 1814 жылы тамызда АҚШ армиясын Бладенсбургте талқандағаннан кейін британдықтар Вашингтонды қан төкпей-ақ басып алды. Америка әскерінің Порт-Доверді қиратуына жауап ретінде британдықтар қаладағы көптеген қоғамдық ғимаратты талқандауға бұйрық берді. Әне сол сәтте британдық әскерлер Конгресс кітапханасын, оның ішіндегі 3000 томдық жинағын өртеп жіберді. Бұл өрттен тек бірнеше томдық жинақ қана аман қалды. Ол – Конгрестің 1810 жылғы кірістер мен шығыстардың үкіметтік есеп кітабы еді. Оны британдық теңіз офицері сэр Джордж Кокберн кәдесый ретінде қабылдады, оның отбасы аталған жәдігерді 1940 жылы Америка Құрама Штаттары үкіметіне қайтарып берді. 1815 жылы 30 қаңтарда Конгресс Томас Джефферсонның 6 487 кітаптан тұратын жеке кітапханасын 23 950 долларға сатып алуды мақұлдап, кітапхананы қайта жасақтауға кіріседі. Бірақ 1851 жылы Капитолий палаталарында тағы бір өрт болып, коллекцияның үлкен көлемі, соның ішінде Джефферсонның көптеген кітабы күлге айналды. Содан бері талай заманды артқа қалдырған Конгресс кітапханасы жоқтан-барға айналып, қазір әлемдегі ең үлкен әрі кітап қоры мол мекемеге айналып, жыл сайын сан миллиондаған саяхатшыны қарсы алып отыр. АҚШ-тың үшінші Президенті Томас Джефферсон Конгресс кітапханасының құрылымын құруда маңызды рөл атқарды. 1802 жылы 26 қаңтарда ол президентке Конгресс кітапханашысын тағайындауға мүмкіндік беретін заңға қол қойды және оны реттеу, қадағалау үшін кітапхана бойынша Біріккен комитет құрды.
Бір қызығы, кітапханадағы сақталған кітаптар мен сериялық жинақтардың жартысына жуығы ағылшын тілінен басқа тілдерде екен. Сонымен бірге мұнда әлемнің 470-ке жуық тіліндегі материалдар, сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар бар. Сирек кездесетін материал демекші, мұнда Солтүстік Америкадағы ең ірі сирек кітаптар коллекциясы, соның ішінде Батыс жарты шардағы XV ғасырдағы ең үлкен кітаптар жинағы сақталғанын біреу білсе, біреу білмес. Жинаққа қазіргі Америка Құрама Штаттарында басылған ең алғашқы кітап «The Bay Psalm Book» (1640) те кіреді. Ал балаларға арналған кітаптар бөлімінде «Балалардың жаңа ойыны» (Филадельфия, 1763) және «Балаларға арналған Киелі кітап» (Филадельфия, 1763) сияқты өте сирек кездесетін 100-ге жуық көне жәдігер тұр. Конгресс кітапханасындағы ең кішкентай кітап – «Ұлы патша Коул» жайындағы туынды. Ол «1/25 x 1/25» пішінінде ғана. Ал ең үлкен кітап – Бутанның түрлі-түсті суреттері енген 5-7 футтық жинақ. Оны Майкрософттың қолдауымен Массачусетс технологиялық институтының студенттер тобы осы Оңтүстік Азия еліндегі ескі өмір салты мен мәдениеттер туралы деректерді жинақтаған. Суретті кітаптың көшірмесі Конгресс кітапханасына сыйға берілген.
АҚШ-тың қырқыншы президенті Рональд Рейган 1987 жылы Конгрестің 13-кітапханашысы ретінде тарихшы Джеймс Х. Биллингтонды ұсынды, ал АҚШ Сенаты тағайындауды бірауыздан растады. Биллингтонның жетекшілігімен кітапхана 1987 жылғы 85,5 миллионнан 2014 жылы 160 миллионнан аса жинақтағы аналогтік коллекциялардың көлемін екі есеге арттырды. Әне содан бері аталған мекеме жыл сайын қорын кеңейтіп, әртүрлі ауқымды жобалар жасап, өткен мен бүгіннің арасындағы алтын көпір рөлін атқарып келеді. Иә, ғалымдар Конгресс кітапханасын әлемдегі ең үлкен кітапхана деп айтып жүр. Бірақ біздің санамызда Отырар кітапханасы ең үлкен кітапхана деген түсінік қалыптасқаны шындық. Тарихи деректерге жүгінсек, бұл кітапхананың негізін қалаушы ретінде атақты ғалым, философ Әл-Фараби бабамыз және XII ғасырдың аяғындағы кітап жанашыры, рухани тұлға Сунақ руынан шыққан Хисамуддин болған деседі. Мейлі кім болсын, Отырар кітапханасы сол кезде ауқымы жағынан тек Александрия кітапханасынан ғана кіші болғаны шындық. Егер солай болмаса 1255 жылы армян саяхатшысы: «Отырар Сырдария бойындағы ірі қалалар қатарында. Отырар дүниежүзілік саудада бұрынғысынша делдалдық рөл атқаруда», деп тамсана жазбас еді. Әрине, үлкен қалада үлкен кітапхананың болуы заңдылық. Ал Отырар кітапханасының тағдыры Шыңғысхан Отырарды қиратқаннан кейін мүлде белгісіз күйде қала бергені де белгілі.
Бұрын тек суреттен көретін алып ғимаратты енді өз көзімізбен көріп тұрмыз. Адамның арманына шек болар ма? Осыған дейін елде жүргенде осы кітапхананы көзбен көрсем деп аңсарлы болып едім, енді осында отырып, қазаққа қатысты деректерді тапсам, сол материалдарды өз қолыммен ұстап, елдегі оқырманға таныстырсам деген ескі арман тағы да қылаң берді. Ертегідей кітапхананың ішінде суретке түстік, жоғарыдан төменге көзіміз талғанша қарадық. Ғылымның қызығына батқан ғалымдар, оқымыстылар ала қағазға телміріп, зерттеу жасап отыр. Осы бір көрініске қарайсың да, сүйінесің.
Біз Конгресс кітапханасынан шыққанда, күн батып қалыпты. Төртінші сыныпта оқитын қызым ілім-білім ордасына қайырыла: «Әлі бірнеше рет келеміз ғой, ә» деп қимай қарады. Иә, мұнда әлі талай келерміз. Жолдың арғы бетінде АҚШ Капитолий ғимараты менмұндалайды. Ол да ескі күннің тарихын айтқысы келетінін аңғартқандай. Конгресс кітапханасына екінші рет бірге оқитын топпен келдік. Мақсатымыз – оқырман билетін алу. Кіреберісте осы кітапханада табаны күректей жиырма бес жыл істеген қарт кітапханашы Жоан Уэкс ханым қарсы алды. Бәрін түсіндіріп, қолымызға бірден кітапхананың оқырман билетін беріп, алып ғимараттың ішін таныстырды. Сөз арасында оған бұдан бұрын осы кітапхананың сайтынан қазаққа қатысты бірнеше кітап пен суреттер тауып, оны «Egemen Qazaqstan» газетінде жариялағанымды айтып едім, қатты қуанып, өзінің Қазақстанға сапары туралы жазған мақаласын көрсетті. Томас Аткинсонды сұрап едім, білетінін айтып, жылы лебізін жеткізді.
Абыз жазушы Әбіш Кекілбайұлы: «Адамды адам еткен – кітап, адамзат еткен – кітапхана» деп бекер айтпағанына тағы бір мәрте көзіміз жетті. Міне, қолымызда дүние жүзіндегі ең алып, тарихи кітапхананың оқырман билеті тұр. Жай тұрған жоқ, «осы сәтіңді, осы күніңді қадірле, үміт артқан еліңнің үдесінен шық» деп үлкен міндет пен жауапкершілікті сезіндіріп тұрғанын білдік. Шынын айтқанда, бұл да бір – бақ, бұл да бір – мерей. Ендігісі ертеңгі күннің, ізденістің еншісінде.
