– Мәдени орталық Қарақалпақстандағы ағайындардың рухани, мәдени сұранысына сай қандай шаруа атқарып жатыр?
– Қарақалпақстан Республикасы қазақ ұлттық-мәдени орталығы – ұлт мәдениетін сақтауға, оның дамуына белсенді көмектесетін мәдениет, ғылым және білім салаларымен қоса еӊбек ұжымдары өкілдерін ерікті түрде біріктіретін қоғамдық ұйым. Орталықтыӊ негізгі мақсаты – қазақ мәдениетін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, тілін сақтау, өркендету, сондай-ақ халықаралық достықты дамыту және нығайту. Ол мемлекет тарапынан бөлінетін субсидия арқылы, сондай-ақ заӊға сәйкес басқа да көздер есебінен қаржыландырылады.
Қазір Қарақалпақстанда 300 мыӊға жуық қазақ ұлтының өкілі басқа ұлттармен тату өмір сүріп жатыр. Олардыӊ рухани, мәдени сұранысын қанағаттандыру мақсатында орталық тарапынан қазақтар қалың шоғырланған аудандарға, қалаларға барып, түрлі мәдени-ағартушылық шаралар ұйымдастырылады. Мысалы, биыл 13 наурызда «Көрісу күні» Нөкіс қаласындағы Мемлекеттік академиялық музыкалық театрында ерекше тойланды. Оған республика басшылары, орыс, украин, корей және түрікмен ұлттық-мәдени орталық өкілдерімен бірге, Өзбекстан Республикасы Қазақ ұлттық-мәдени орталығы төрағасыныӊ бірінші орынбасары Хасан Омаров қатысты. Мерекеге жиналғандарды Қазақстанныӊ Еңбек Ері, ақын Мұхтар Шаханов, Қазақстан Жазушылар одағыныӊ мүшесі, ақын Базарбай Иман видеобайланыс арқылы құттықтады.
Мәдени орталықтыӊ бастамасымен Тахиатас қаласы, Хожелі, Бозатау аудандарындағы қазақ ұлтыныӊ мәдени өмірі, салт-дәстүрі туралы хабарлар түсіріліп, Қарақалпақстан телерадиокомпаниясыныӊ «Өзбекстан – жалпы үйіміз» атты бағдарламасы аясында көрсетілді.
Осы жылдыӊ 6-7 мамыр күндері Науаи облысында Әйтеке би Байбекұлын еске алуға арналған асқа Қарақалпақстан қазақ ұлттық-мәдени орталығының өкілдері де қатысты. Конференцияда Нөкіс мемлекеттік педагогикалық институты қазақ тілі кафедрасының меӊгерушісі, филология ғылымдарыныӊ докторы Ырысты Құттымұратова Әйтеке би бабамыздыӊ өмірі мен мұрасы туралы баяндама жасап, алқалы жиынға қатысушылардың ыстық ықыласына бөленді. Сондай-ақ Қазақ ұлттық-мәдени орталығыныӊ ұйымдастыруымен Нөкіс қаласындағы жоғары оқу орындарында, колледждерде, мектептерде ұлтымыздыӊ атақты ақын-жазушылары мен тұлғаларыныӊ мерейтойларына қатысты іс-шаралар өтеді.
– Бесқаладағы ағайындардың ана тілінде білім алатынынан хабардармыз. Жалпы, Қарақалпақстанда қанша қазақ мектебі бар? Онда қанша бала оқиды? Мұғалімдерді даярлау мәселесі қалай шешімін тауып келеді?
– Қазір Қарақалпақстанда қазақ тілінде білім беретін 150-ден астам мектепте жалпы саны 20 мыӊға жуық бала білім алады. Олардың ішінде 15 мыӊға жуық оқушы, яғни оқушылардың 75 пайызы республиканыӊ 6 аймағына тиесілі (жалпы 17 аймақ). Атап өтсек, Қоӊырат ауданында – 4 891, Нөкіс қаласында – 2 674, Беруни ауданында – 2 234, Тақтакөпір ауданында – 1 890, Хожелі ауданында – 1 590, Мойнақ ауданында 1 508 оқушы ана тілінде оқиды. Білім саласы мамандарының айтуынша, соңғы кездері оқушылар саныныӊ азаюына байланысты қазақ сыныптарын ашуда проблема туындап отыр. Ал мұғалімдерді даярлау мәселесіне келсек, биыл Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Өзбекәлі Жәнібеков атындағы Оӊтүстік Қазақстан педагогикалық университеті, сондай-ақ атажұрттағы басқа да бірнеше жоғары оқу орнынан профессор-оқытушылар келді. Олар Қарақалпақстан Білім министрлігі басшылармен кездесіп, бакалавр, магистр және докторанттар даярлауға қатысты ұсыныстарын білдіріп, аталған мәселеніӊ оңтайлы шешілуі жөнінде келісілді.
– Қарақалпақстанның жоғары оқу орындары тарапынан қай университет пен институтта қазақ мектептеріне мамандар даярланады?
– Қазақ мектептеріне негізінен Әжінияз атындағы Нөкіс мемлекеттік педагогикалық институтында физика-математика, химия, биология, бастауыш білім, мектепке дейінгі білім, педагогика-психология және қазақ тілі және әдебиеті мамандықтары бойынша жылына 300-ден астам маман даярланады. Бұдан басқа Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік университетін қазақ тілі және әдебиеті мамандығы бойынша жыл сайын 30 маман бітіреді.
– Мәдени орталықтың атажұрттағы «Отандастар» қорымен байланысы қандай деңгейде?
– «Отандастар» қорымен байланысымыз жақсы. Себебі біз қордыӊ сайтына, чатына қосылу арқылы көп мүмкіндік бар екеніне көз жеткіздік. Шетелдегі қандастарды қолдау, олардыӊ балаларын жеӊілдікпен оқыту, қандастар балаларының жазғы демалыс-сауықтыру орталықтарында демалуы секілді қыруар істіӊ атқарылып жатқандығынан хабардар болдық. Қордыӊ «Қоржын» бағдарламасы аясында қандастарға көрсетілетін көмекке сәйкес, біздіӊ орталық осы жылы ұлттық аспабымыз – домбырамен, біршама әдеби, тарихи кітаптармен қамтамасыз етілді.
– Қазақ мемлекеті тарапынан жыл сайын шетелдегі қазақ жастарының атажұртта жоғары білім алуына арнайы квота бөлінеді. Қарақалпақстандағы қазақ жастарының осы квотадағы үлесі қандай?
– Бұл жайында биылға дейін тұрақты шұғылданатын ұйым не мекеме болмағандықтан, жастарымыз бұл мүмкіндікті пайдалана алмаған-ды. Осы жылдан бұл бағытта жұмыс басталды. Қазақстанныӊ бірнеше жоғары оқу орныныӊ өкілдері осы мәселеге орай арнайы іссапармен келді. Олар қазақ ұлттық-мәдени орталық мүшелерімен бірге өӊірлердегі мектеп мұғалімдерімен кездесулер өткізіп, қандастарға бөлінетін квота жөнінде жан-жақты баяндады. Нәтижесінде, санаулы болса да биылғы мектеп түлектері атажұрттағы жоғары оқу орындарыныӊ дайындық курстарына, магистратурасына қабылданды. Бұл көрсеткіш алдағы уақытта өсе түседі деген ойдамыз.
– Ұлттың өз болмысын сақтауы тілге, дәстүрге байланысты екені белгілі. Осы орайда ұлт мәдениетін насихаттау қай деңгейде?
– Әрине, ұлт тілінен, мәдени құндылықтарынан, салт-дәстүрлерінен ажырайтын болса, оның рухы да, болмысы да әлсірейтіні сөзсіз. Осыны ескере отырып, әрбір мәдени іс-шарамызда ұлттық құндылықты дәріптейтін жәдігерлерімізді көрмеге қоюды дәстүрге айналдырдық. Мысалы, беташар, бесікке салу, тұсау кесу сияқты әдет-ғұрыптарымызды көрсететін көріністер қойылымын, киіз үй жабдықтары, аӊшылық пен құсбегілік құралдар, сондай-ақ киім-кешек секілді ұлттық бұйымдар көрмесін жиі ұйымдастырамыз.
Қарақалпақстан телеарнасында әр ай сайын көрсетілетін «Өзбекстан – жалпы үйіміз» атты 30 минуттық қазақ тіліндегі хабарлар редакциясымен де тығыз байланыс орнатқанбыз. «Ел іші – өнер кеніші» демекші, жас өнерпаздарды, қолөнершілерді, айтыскерлерді, сондай-ақ ұлттық бұйымдарды, киіз үй соғушы шеберлерді, үлгілі отбасыларын халыққа насихаттап отырамыз.
– Өзбекстан Мәдениет министрлігі бірер жыл бұрын қандастарымыз қалың шоғырланған аудандарда өнер ұжымын құру туралы шешім қабылдаған болатын. Оның ішінде Төрткүл ауданында, сондай-ақ Тақтакөпір ауданында «Саржайлау» өнер ұжымдары бар. Осылар туралы кеңірек айтып берсеңіз.
– Тақтакөпір ауданында «Саржайлау» өнер ұжымы бүгінде аудандық мәдениет бөлімі құзырында, Төрткүл ауданында ашылған «Айналайын» этнографиялық фольклорлық ансамблі де аудандық мәдениет бөлімі жанынан құрылып, өнер көрсетеді. Ал сол аудандағы «Қызғалдақ» өнер ұжымы жеке топ болып, негізінен демеушілердіӊ көмегі арқылы өнерін өрістетіп жүр.
– Мәдениет демекші, Бесқала – ежелден жыраулар мен жыршылар мекені. Осы жыраулық дәстүрді сақтап қалуға қатысты қандайда бір іс-шаралар жүзеге асырылып жатыр ма?
– Иә, Бесқала жыраулар, жыршылар мекені екеніне дау жоқ. Бұл өӊірден шыққан атақты Наурызбек, Қарасай, Өсербай жыраулардыӊ жыр-термелерін айтып жүрген жастар көп. Бірақ қазір бұрынғыдай той-мерекелерде халықты құрға жинап, терме, жыр-дастан тыӊдау азайып барады. Жыршылық өнер уақыт талабына бейімдеуді, қолдауды қажет ететіні сөзсіз. Ұйымдастырған іс-шараларымызда атақты жыраулардыӊ жыр-термелерінен үзінді беруден әріге аса алмай отырғанымыз тағы да шындық. Жыршылардыӊ бір тобы тұрмыстық қажеттілікпен заманауи жанрларға ауысқан болса, кейбірі өз несібесін атажұрттан іздеп, сонда қоныс аударған. Осы орайда келесі жылы Науаи облысында халықаралық деӊгейде өтетін Әйтеке би бабамыздыӊ 380 жылдық мерейтойында жырау-жыршылардыӊ өнеріне баса назар аударуды ұсынар едік. Себебі алқалы жиын бірнеше күнге созылып, бүкіл түркі дүниесініӊ зиялы қауымы бас қосады деген жоспарланып отыр.
– Мәдени орталық ұйымдастыратын іс-шара көптің қолдауымен өтетіні белгілі. Осындайда орталыққа қол ұшын созып, демеушілік көрсетіп отыратын мекеме басшылары, кәсіпкерлер бар ма?
– Әрине, «Көрісу күні», Наурыз мерекесі секілді ірі іс-шараларымызға көмегін көрсететін тұрақты демеушілеріміз бар. Мұқтар Пірназаров, Орынбасар Шынтасов, Жұмабай Әлиев, Қайрат Балаханов секілді кәсіпкерлер қаржылай көмек көрсетсе, бұрын аудан әкімі болған Толыбай Ибрагимов, коммуналдық шаруашылық министрі болған Өмірзақ Дәулетов, жобалау институтын басқарған Амангелді Айтбаев, Республикалық қадағалау-тексеру басқармасын ұзақ жыл басқарған Жарылқап Ордабаев сынды ағаларымыз ақыл-кеӊесі, ой-пікірлерімен үлесін қосып жүр. Өз кезегінде, мәдени орталық та олардыӊ ерен еӊбектерін бағалап, мемлекеттік, басқа да қоғамдық ұйымдардыӊ жоғары марапатына ұсынып отырады.
– Мәдени орталықтың алдағы жоспарлары туралы не айтасыз?
– Былтыр желтоқсанда өткен төрағалыққа сайлау кезіндегі бағдарламамда Қарақалпақстанда айтыс өнерін дамыту, оған жас ақындарды тарту, олардың республикалық, халықаралық айтысқа қатысуына ықпал ету, орталық жанынан жас ақын-жазушылар, ұлттық киім тігуді үйрететін үйірмелер ашуға басымдық берген болатынмын. Сондай-ақ қазіргі қазақ мектептерініӊ сақталуы, оларды оқулықтармен және мұғалімдермен қамтамасыз ету бойынша мәселе де күн тәртібінде тұр. Республикамыздағы 300 мыӊға жуық қазақтыӊ талап-тілегі – «Алматы-Нөкіс-Алматы» бағытындағы жолаушылар пойызы қатынасын қалпына келтіру, қосымша «Нөкіс-Ақтөбе-Нөкіс» жолаушылар пойызының ашылуына ат салысу да алдағы күндегі басты мәселенің бірі. Мәдени орталық жоспарларын осы бағытта жалғастыра бермекші.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ғабит ІСКЕНДЕРҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
