Инфографикаларды жасаған – Зәуреш Смағұл, «ЕQ»
Астық трейдерлерінің шектен тыс «ықыласының» ақыры біздің дайын өнім шығаратын мүмкіндігімізді ақсатты. «Күнбағыс, май сегменті басқа жолмен жүре ала ма?» деген мәселе осы саланың ойыншыларын алаңдата бастады. Себебі астық трейдерлерінің «ыстық ықыласы» енді күнбағыс экспортына қарай ауа бастады деген әңгіме жиі айтылып жүр.
Алматыда күнбағыс майын өндірушілердің қатысуымен өткен баспасөз конференциясында мамандар «жағдай өзгермесе, күнбағысты тек экспорттап отыратын елге айналамыз ба?» деп қауіптенетіндіктерін жеткізді. Ауыл шаруашылығы министрлігі Агроөнеркәсіптік нарықтар және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу департаменті директорының орынбасары Шаймерден Ахметов тамыз айында өткен баспасөз мәслихатында өңдеуші күнбағыс тұқымын фермерден қажетті бағамен алмаса, онда олар кедендік баждарды төлей отырып, экспортқа жібере алатынын айтқан.
Күнбағыс тұқымы экспортының өсуі немесе кері кетуі – нарықта қалыптасқан үрдіс. Ал бұл жолғы экспорттың өсуі – сұраныстың нәтижесі.
Ауыл шаруашылығы министрлігі соңғы екі айда елімізден шамамен 18-20 мың тонна күнбағыс тұқымы экспортталатынын хабарлады. Ал Шаймерден Ахметовтің пікірінше, кедендік баж салығын белгілеу өндіруші мен қайта өңдеушілердің мүдделері арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Майлы дақылдарды өңдеушілер ұлттық қауымдастығының басқарма төрағасы Ядықар Ибрагимовтің айтуынша, күнбағыс кәсіпорындары өңделген өнімді өткізе алмағандықтан, өз қызметін толық жүргізе алмай отыр. Мемлекет тарапынан квота көлемі шындыққа сәйкес келмейді. Ішкі нарықтың ауқымы өңдеушілер үшін жеткіліксіз. Күнбағыс өңдеу қуатының шамамен 70-80 пайызы тоқтатылған кездері де болды. Бұл ішкі нарықта күнбағыс тұқымын сатып алудың төмендеуіне әкеліп соқты, мұның бағаға кері әсері тиді.
«Бізге бидай жағдайындағыдай шикізат қосымшасы болу немесе дайын өнімді өсіретін, өндіретін және экспорттайтын қарқынды дамып келе жатқан құрылымға айналуы керек. Сол арқылы ғана елдің экономикасын көтере аламыз», дейді Я. Ибрагимов.
Сарапшы айтып өткендей, мәселе мемлекеттік органдардың нарықтағы жағдайды түсінбеуінде немесе түсінгісі келмейтініне байланысты болып тұр. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев шикізаттық емес экспортты 2 есеге ұлғайтуды тапсырды. Бірақ бұл бағытта нақты әрекет жоқ. Кейбір құзырлы орындардың осы мәселеге келгенде «қалғып кетуі» күнбағыс майын өндірумен айналысатын сегменттің түбіне жете ме деген қауіп бар. Бірақ соған қарамастан, елде күнбағыс алқаптарының ауқымы жыл сайын өсіп келеді. Майды тереңдетіп өңдеймін дегендерге шикізат көзі де жеткілікті. Бірақ ішкі нарықтағы жағдай осы мүмкіндікті пайдалануға ықылас танытпай отыр.
Я. Ибрагимовтің баяндауынша, осыдан бірер жыл бұрынғы шикізат экспортын шектеу туралы шешім бағаның тұрақтылығына әсер етті. Әлемдік нарықтағы баға өскен кезде бізде жағдай тұрақты болды. Тіпті май өңдеу көлемінің 46 пайызға жеткен кездері де болды. Елдегі зауыттардың әлеуеті 3 млн тонна күнбағыс майын шығаруға жетеді. Биыл ақпаннан бастап енгізілген осы салықтың салдарынан күнбағыс өсірудің өзі мүлде пайдасыз бизнеске айналған. Келісімшарттағы құнның 20 пайызы немесе бір тоннасына 100 (50 мың теңге) еуро шығындайтын экспорттық салым фермерлердің ойын ескермей қабылданып кеткен. Бұл арада азық-түлік қауіпсіздігі мақсатын көздеп, бағаны тұрақтандырып, жергілікті май өндірушілері отандық өніммен қамтамасыз етуді көздеген. Май өңдейтін зауыттардың өндірістегі қуаттылығын ғана есепке алған. Еліміздің май зауыттары күнбағыс тоннасын 135 мың теңгеден алады. Май зауыттары Шығыс Қазақстанда шоғырланғандықтан, Қостанай мен Солтүстік Қазақстан облыстарының фермерлеріне өнімін жеткізу оңай емес.
Сарапшының айтуынша, тазартылған сұйық майды дайындаудың шығыны тазартылмаған майға қарағанда бірнеше есе көп. «2022-2023 жылдар маусымында 317 мың тонна күнбағыс майын өндірдік. Күнбағыс майын экспорттаудан түсетін валюталық түсім тұқым сатудан түсетін түсімнен 19 пайызға жоғары», дейді сарапшы.
Өткен уақыттың тәжірибесі ауылшаруашылық өнімін өндіруші де, өңдеуші де бірлесіп жұмыс істегенде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатынын білеміз. Бірақ соңғы кездері осы екі тарапты бір-біріне қарсы қойғысы келетін жағдай қалыптаса бастады. Өндірушілер мен өңдеушілерді бір-біріне қарсы қойып, содан есебін айырғысы келетін үшінші топтар да бой көрсетіп қалып жүр. Олардың арасында ауылшаруашылық шикізатын сатуға және қайта сатуға да мүдделі агрохолдингтер бар. Олардың басым көпшілігі ұсақ шаруашылықтардан арзан сатып алып, кейін қайта сатуға дағдыланып қалған. Қысқасы, олар отандық өндірісті дамытамыз десек, ең алдымен, Қазақстандағы зауыттарды шикізатпен қамтамасыз етуіміз керек екенін ашық айтып отыр.
Қысқасы, майлы дақылдарды өңдеушілердің ұлттық қауымдастығы күнбағыс көрші елдерге экспортталса, бізге қажет өнімді басқа көздерден толтыруы мүмкіндігінен айырылып қалатынымызды ашық айтып отыр. Делдалдар, трейдерлерлер күнбағыс тұқымын елден шығарып жатыр. Егер ол қалыпты мөлшерден көп шығарылса, азық-түлік қауіпсіздігіне қатер төніп, импортқа тәуелділік артады. Мұның соңы енді ғана аяғынан тік тұрып келе жатқан саланың күйреуіне алып келіп, қайтадан тек шикізат экспортымен шектеліп қалуымызға алып келеді. Я. Ибрагимовтің айтуынша, Орталық Азияда күнбағысты тек біздің ел ғана өсіретін көрінеді.
Климаттық жағдайға байланысты Өзбекстан, Тәжікстан, Ауғанстан бұл дақылды өсіре алмайды. Бірақ екі ел де күнбағыстан дайын өнім шығаратын зауыттарды салып тастаған. Олардың айтуынша, экспорттық салық біздің елде ғана арзан. Ресейде күнбағыс тұқымына экспорттық баж салығы тоннасына 320 доллар. Осы жиынға қатысқан Шығыс Қазақстан облысындағы майлы дақылдарды өңдеу зауыттарының бірі директорының орынбасары Михаил Чувашов та экспорттық баж салығын алып тастау Қазақстанның жалпы өңдеу өнеркәсібіне кері әсерін тигізуі мүмкін екенін айтады. Мұндай жағдайда шикізаттың қолжетімділігі бұдан да төмендеп, бірқатар ойыншылар басқа нарыққа кетіп қалуы мүмкін. Қысқасы май өндіретіндерге субсидия емес, өмір сүруіне, жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін заңнамалық қолдау керек. Экспорттық баж салығы енгізілгеннен бергі кезеңде күнбағыс майының ассортименті шетелдік өнімдер есебінен ұлғайып, отандық зауыттардың өнімдерін ығыстырып шығарды.
Осы қауымдастықтың заңгері Мейрамбек Дүйсенбаев жан-жағымыздағы бізден өзге елдер алдымен ішкі нарығын қорғайды, істеп тұрған зауыттарын шикізатпен қамтамасыз етуге басымдық беретінін айтады. Отандық күнбағыс майын өндірушілер үшін алдағы ауылшаруашылық маусымы соңғы жылдардағы ең қиын кезеңдердің бірі болғаны айтылып жүр. Қауымдастықтың болжамы бойынша ағымдағы жылы күнбағыс тұқымының жалпы жиналуы көңіл көншітпейді, ол құрғақ ауа райына және вегетациялық кезеңде жауын-шашынның болмауына байланысты негізгі егін егетін өңірлерде 30-40 пайызға қысқарып, 850 мың тоннадан аспауы мүмкін. Бұл өткен жылғы көрсеткіштен 17 пайызға аз.
Демек, май зауыттары шикізат тапшылығы жағдайында жұмыс істеуге мәжбүр болады.
АЛМАТЫ
