Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Алдағы уақытта қазақ қоғамына «неолуддизм» дерті төнейін деп тұр. Бұл туралы «Қауіп-қатерді бақылау тобы» консалтингтік үкіметтік емес ұйымының директоры Досым Сәтпаев айтып берді.
– Неолуддизм – қоғамдағы үлкен мәселе. Бұл – жаңа технологияларды енгізуге жаппай қарсылық көрсету. Мұндай құбылыс жаңа саяси қозғалыстарға негіз бола ма деген мәселе бар. Технологияны дамытудың пайдасын тек белгілі бір орта ғана емес, халықтың басым бөлігі сезінуі керек. Біздің Үкімет жұмыс орындарын қысқартуға дайын ба? Автоматтандыру енгізілсе, жұмыссыз қалғандарды не істеу керек? Міне, осы жөнінде кең отырып ойласу маңызды. Меніңше, алдымен жасанды интеллекті дамыту үшін жасанды «ақымақтықты» жою керек, – деді ол.
Мысалы, еңбек нарығындағы біршама қызметтің цифрлануы қаншама мамандық иелерін жұмыссыз қалдырады. Бұл үрдіс жылдан-жылға қарқын алып келеді. Жылда «Қазақстанның жаңа мамандықтар мен қызметтер атласы» қандай мамандықтардың сұранысқа ие болып, қандай мамандықтардың ығысатынына болжам жасап отырады. Осыған қатысты Қазақстандағы Skillbox өкілі Марина Арефиева еңбек нарығындағы талаптардың қалай өзгеретіні туралы айтып берді. Болжамдар бойынша 2025 жылға қарай елдегі қызметкерлердің 50 пайызы қайта даярлаудан өтуге тиіс.
– Мамандардың 6 пайызы өз кәсібін толығымен өзгертуге, яғни қызмет саласын ауыстыруға мәжбүр болады. Біліктілік талаптарының 40 пайызы өзгереді. Ал егер біз мамандық таңдап, оны өзекті және сұранысқа сай игере алсақ, онда жаңа құбылыс, жаңа парадигма пайда болады. Бұл – шеберліктің өмір сүру ұзақтығы. Мамандығыңыз жоғары техникалық болса да, сіз қолданатын дағдылар тез ескіреді. Таргетолог немесе контекстолог сияқты мамандықтарды айтпағанның өзінде 2,5 жылдан кейін кейбір білімінің жартысы қажетсіз болып қалады, – дейді М.Арефиева.
Бұған дейін Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек те осы жөнінде айтқан болатын. Оның пайымдауынша, елімізде 129 мамандық жойылады. Біріншіден, бухгалтерлер ақырындап ығыса бастайды. Екіншіден, есепке алушылар мен қоймашылар жылыстайды. Үшіншіден, өндірісте жүрген аккумуляторшылар, концентратор жасайтын мамандар, кітапханашылар қажетсіз болады. Себебі қазір бәрі автоматтандырылған жүйелерді қолданады. Айталық, елімізде 4 500 нотариус бар. Бірақ соншалықты нотариус алдағы уақытта керек болмай қалады. Қазір Әділет министрлігі автоматтандырылған нотариус жүйесін енгізіп жатыр. Ал онда жұмыс істейтіндер алдағы 4-5 жылда не заңгер, не заң кеңесшісі болуы керек. Мамандықтар «майданына» мемлекет те майшаммен қарау керек. Бұдан үлкен үрдіске дайынбыз ба деген сұрақ туындайды. Әлбетте, бұл – дербес мақаланың арқауы.
Мемлекет демекші, Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев Nobel Fest фестивалі аясында Силикон алқабының білгірі Вивек Вадхвамен кездескен болатын. Олар инновация, кәсіпкерлік және Қазақстанды әлемге ашудың пайдасы туралы сөйлесті. Вивек Вадхва – жаңа технологиялар саласындағы сарапшы, Стэнфорд пен Гарвардтың профессоры. Foreign Policy журналы оны әлемдегі 100 жаһандық ойшылдардың бірі деп таныған. Технологиядағы ең ықпалды қырық ғұламаның бірі саналатын ол біздің елге цифрлық әлемді дамытуда көшбасшы болудан қорықпау керегін айтты.
– Мен Қазақстан мемлекетінің өкілдерімен кездесіп, сөйлестім. Шыны керек, сіздер әлі күнге дейін адамзатқа әсер ете алатындарыңызға сенбейсіздер. Бұл дұрыс емес. Сіздер де әлемге басқалар сияқты ықпал ете аласыздар, – деді сарапшы.
Расында да, біздің елге өзгерістерге ашық болатын сәт туды. Ғалымдардың мәлімдеуінше, қазір нағыз революция басталып жатқан уақыт. Бұл үдерістер бізге де әсер етеді.
– Қазақстан шұғыл түрде инновациялар енгізуі керек. Ғарыштық зерттеулер, айға туристік сапарлар сынды істер жүйелі түрде орын алуға тиіс. Кейінгі 100 жылда бізде керемет өнертабыстар болды. Мысалы, алдағы 10 жыл ішінде денеміздегі жағдайды үнемі бақылайтын сенсорлар қойылады. Ол ішкі ағзаларымыздың күйін өлшейді. Біз ең ұлы кезеңде өмір сүріп жатырмыз, – деді В.Вадхва.
Фестивальға В.Вадхвадан басқа бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты, климат және тұрақты даму бойынша сарапшы Рае Квон Чунг, әлемдегі ең ықпалды автоконструктор, BMW X5, Ferrari F430 және Mini Cooper концепциясын қалаушы Фрэнк Стивенсон, құны 11,5 млрд долларды құрайтын нөмір бірінші HR стартапының негізін қалаушы Прасанна Санкар сынды мықтылардың келгенін көзбен көрдік. Форум бағдарламасы жасанды интеллектен бастап климаттың өзгеруіне, экономиканың болашағына, стартаптар мен еңбек нарығына, ғылымның жаңа шекаралары мен адамзат болашағына дейінгі кең ауқымды тақырыптарды қамтыды. Қызықты қараңыз, біз цифрлы әлемге толықтай аяқ баса алмай жүргенде «гуманитарлық бағыттағы цифрлы әлем» деген шығыпты. Бұл туралы адам санасына арналған сессияда психофизиолог, Мәскеу мемлекеттік университетінің профессоры Александр Каплан айтып берді.
– Үлкен жаңалықтардың ешқайсысы алгоритм арқылы жасалмайды. Жасанды интеллект ешқашан керемет жаңалық ашпайды. Бұл – адамның ұлы құпиясы. Жасанды интеллект бұған қабілетті емес. Дегенмен есептеу машиналары біз үшін шешім қабылдай бастауы мүмкін деген қауіп бар. Біз жасанды интеллектен не қалайтынымызды, не істейтінімізді сұрайтын уақыт келуі мүмкін. Бұл жерде адамның шешімдеріне кедергі жасау қаупі бар. Біз гуманитарлық бағыттағы цифрлы әлемге келуіміз керек. Бұл – адамдарды түсінетін және адамдарға жанашырлықпен қарайтын кірістірілген модульдері бар жасанды интеллект жүйелері, – деді адам миын зерттеудегі ең ықпалды сарапшылардың бірі.
Шынында да, жасанды интеллект барлығын жасай алады. Тіпті эмоция, шығармашылық, эмпатия, жанашырлықтың көрінісін де түсінеді. Бірақ бәрі формалды түрде ғана жүзеге асады, ол ештеңені сезбейді. Ал шетелдік ғалымдар осы құлтемірлер мен жасанды интеллекте сезімнің болғанын қалап, әрекет жасап жатыр.
– Мен күнделікті жұмыс істей алатын роботтардың болғанын қалаймын, компьютерлердің жанашыр болғанын, сезінгенін, олардың «мені» болғанын көргім келеді. Біз нені адам істейтінін және роботқа нені сеніп тапсыруға болатынын анықтауымыз керек, – деді инновациядағы ең ықпалды үш ғалымның бірі, «Технология адамға қарсы» бестселлерінің авторы Герд Леонгард.
Фестивальда бұл тақырыптардан бөлек терең зерттеуді қажет ететін ғылыми мәселелер қозғалды. Nobel Fest хэдлайнері, ең танымал автокөлік дизайнері Фрэнк Стивенсон ғарыштық туризмі туралы және жуырда ұшатын такси шығатынын айтты. Ол әлемге революция әкелетін көліктердің жаңа түрімен жұмыс істеп жатыр. Жақында адамдар тек ұшақпен ғана емес, арнайы ұшатын таксилермен де саяхаттай алады. Аспан көлігі телефон арқылы басқарылады. Фрэнктің екінші жобасы – ғарышқа ұшатын аппараттар. Арнайы капсулада 8 адам және 1 ұшқыш бар. 10 жыл ішінде 400-ге жуық сапар жасалады деп жоспарланып отыр. Фрэнк өзінің ғылыми жаңалығын адамдардың өміріне айрықша әсер ететін саяхат сыйлағым келеді деп түсіндірді.
Ғылым министрлігінің дерегіне сүйенсек, елімізде 386 ғылыми ұйым бар. Онда шамамен 22 мың маман жұмыс істейді. Қызметкерлердің 33 пайызында ғылыми дәреже бар, нақтырақ айтқанда – 1 703 ғылым докторы, 4 240 ғылым кандидаты, 1045 PhD және өз саласы бойынша 317 доктор. Бірақ біздің ғылымның деңгейі, шыны керек, дүниежүзілік атақты журналдарға шыққан мақалалар саны мен сілтемелерде ғана жүр. Оның өзі – аз. Ғылымдағы ең маңызды мәселе – оның пайдалы коэффициенті. Яғни халыққа, мемлекетке, шаруашылыққа тигізетін пайдасы, жағымды жаңалығы. Статистикалық деректерге сүйенсек, осы тұрғыдан біз әлем бойынша 61-орында тұрмыз, патент алу бойынша біздегі көрсеткіш дүниежүзілік деңгейден 24 есе төмен. Бұл көрсеткіштер ғылым мен өнеркәсіп, инновация арасындағы байланыстың нашарлығын көрсетеді. Қысқа жіп күрмеуге қашан келетіні әзірге беймәлім. Мүмкін салдармен емес себеппен күресетін уақыт туған шығар.
Ғылыми білімнің дамуы мен оның мәселелері туралы Томас Кун «Ғылыми революцияның құрылымы» еңбегінде жазған. Мұнда жеке ғалымның жəне ғылыми ұжымдардың қызметінің əлеуметтік факторлары талданған. Кунның пікірінше, ғылымның дамуы екі кезеңнен тұрады. Осы кезеңде бір-біріне ауысу үдерісі жүруі қажет: қалыпты ғылым мен ғылыми революция. Біздің қай жерде тұралап қалғанымыз беймәлім.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ғылым мен өндірісті ұштастыру туралы жиі айтады. Бірақ ондай байланыс әлі де орныққан жоқ. Бұл жөнінде Президент: «Отандық өндірісті өркендету үшін ғылыми инновациялар, жаңалықтар қажет. Ғалымдарымыздың еңбегі сапалы өнім шығаруға немесе өндірісті тиімді етуге тиіс. Сонда ғана экономикамыз дамиды» деген болатын. Біздіңше, отандық ғылымның бүгінгі мүддесі осыдан туындауы керек.
