– Марат Кәрімжанұлы, Мемлекет басшысы халыққа Жолдауында әлемде жаңа экономикалық кеңістік қалыптасып жатқанын айтты. Бұдан былай көптеген аймақтан Қытайға жіберілетін тауар көлемі айтарлықтай көбейетіні туралы болжамды да көлденең тартты. Осынау тауар ағынын халықаралық талаптарға лайықты өткізуге Қазақстанның транзиттік жолдары қаншалықты дайын?
– Қазір Қазақстан Еуразия құрлығындағы транзиттік хабтың барлық бағыты бойынша ұстанымын күшейтуге ұмтылып жатыр. Оларды мемлекеттік бағдарламамен ұштастырып, жаһандық бастамалар легінде ірі инфрақұрылымдық жобаларды іске асырды. Әлемдегі геосаяси жағдайларға байланысты тауарлар мен қызметтерді жеткізудің логистикалық тізбегінде біз ойламаған өзгерістер болды. Осыған орай министрлік көлік саласындағы саясаттың тиімділігін тұрақты негізде қадағалап отыр.
Жыл басында көлік-логистикалық әлеуетті 2030 жылға дейін дамытудың жаңа тұжырымдамасы қабылданып, іске асырыла бастады. Оның басты міндеті – транзиттік жүк ағынын 40%-ға ұлғайту және отандық тауарлар экспортын толық қамтамасыз ету. Тұжырымдама республикалық маңызы бар автожолдарды 8 мың шақырымға дейін жаңғыртуды, жергілікті маңызы бар жолдарды 30 мың км-ге дейін жөндеуді, инфрақұрылымдағы тар жерлерді жоюды, өткізу қабілетін арттыруды, жылжымалы құрамды жаңартуды, әуе кемелерін жаңартуды, өңірлік транзиттік авиахабтар мен шекара маңындағы сауда хабтарын құруды көздейді.
Қазақстан географиялық тұрғыдан тиімді аймақта орналасқан. Қытай мен Еуропа арасындағы 3 құрлықтық бағыттың екеуі еліміз арқылы өтеді. Біз уақтылы қабылдаған шаралар Солтүстік дәліздің қызмет етуін қамтамасыз етті. Біріккен көлік-логистика компаниясы (БКЛК) контейнерлік сервисі Қытай – Еуропа – Қытай бағыты бойынша блок-пойыздардың үздіксіз қозғалысын жасады. Қазір Орта дәлізді дамыту жұмысы жүргізіліп жатыр. Біз «мультимодальды логистиканы дамыту» бағыты бойынша да жұмысты жандандыруға ниеттіміз. Бұл елдің 2030 жылға дейін ішкі жалпы өнімінің өсуі қосымша табыс көзі ретінде сауда-көлік әлеуетін дамытуға әсер етеді. Ол үшін логистикалық паспорт жасап, контейнерлеу бағдарламасын әзірлеп, бекітеміз. Сондай-ақ тасымалдаушының терминалдармен өзара іс-қимылын реттеп, аралас тасымалдау бойынша заңнаманы жетілдіруді (мультимодальды тасымалдау) ойлап отырмыз. Құрастыру қайта өңдеу қоймалары мен Көлік-логистикалық орталықты дамыту да басты назарда.
Бұл шаралар мультимодальды логистиканы айтарлықтай оңтайландырады. Онда жылжымалы құрамның, тауардың, ұлттық экспедиторлардың қызметтері отандық өндіріске бағдарланады. Халықаралық аренада әріптес елдермен, қаржы институттарымен, ұйымдармен ынтымақтастықты жолға қойдық. Енді инвестиция тартып, инфрақұрылымдық тежегіш факторларды бірлесіп жоюға және әкімшілік үдерістерді оңтайландыру бойынша жұмыс жүргізіп жатырмыз. Бұл міндеттерді іске асырсақ, транзиттік хаб ретінде қалыптасуға, позициямызды нығайтуға мүмкіндік туады.
Бұған қоса Мемлекет басшысының Қытайға ресми сапары аясында бірқатар маңызды құжатқа қол қойылды. Ондағы Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамыту жөніндегі үкіметаралық келісімді атап айтқан жөн. Бұл құжат Қытай – Еуропа қатынасындағы контейнерлік пойыздар қозғалысын дамытуды көздейді. Сондай-ақ Көлік министрлігі мен ҚХР-ның даму және реформалар жөніндегі мемлекеттік комитеті арасындағы «Аягөз-Тачэн» теміржолын салу жобасы бойынша ынтымақтастықты бірлесіп дамыту жөніндегі өзара түсіністік туралы меморандумға да қол қойдық. Бұл құжаттарға сәйкес екі ел арасындағы іс-қимылды үйлестіруді қамтамасыз етуге және ведомствоаралық ынтымақтастықты нығайту жөнінде қажетті шаралар қабылдауға ниеттіміз.
– Қазір бәсеке күшейіп тұр. Оған төтеп беру үшін бірқатар маңызды мәселені шұғыл шешу керек. Әуелі Достық – Мойынты, Бақты – Аягөз, Дарбаза – Мақтаарал бағытындағы ірі теміржол жобалары мен Алматыны айналып өтетін теміржол желісін жүзеге асыру керек. Аталған бағыттардағы жол жоспарда бекітілген уақытта аяқталып, пайдалануға беріле ме?
– Бүгінде Бақты – Аягөз бағытын салу арқылы Қазақстан – Қытай шекарасында үшінші теміржол өткелінің ашылуы пысықталып жатыр. Жобаны іске асыру ҚХР мен Қазақстан арасындағы теміржол бағыты бойынша өткізу қабілетін тағы 20 млн тоннаға арттыруға мүмкіндік береді. 272 шақырымды құрайтын жобаның құрылысы 2024-2025 жылдарға жоспарланған. Ал Достық-Мойынты учаскесінде екінші жол салу 2022 жылдан 2025-ке дейін жалғасады. Оның ұзақтығы 836 км. Бұл жоба толық іске асқанда жолдың өткізу қабілеті 5 есеге дейін артады. Қазір жер төсемін салу бойынша жұмыстар атқарылды. Рельс-шпал торын төсеу, су өткізгіш құбырлар мен көпірлерді монтаждау жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Алматы стансаларының теміржол торабынан айналып өтетін теміржол желісінің құрылысы келесі жылы аяқталады. Оның ұзындығы – 74 км. Бұл жоба жүзеге асқанда жүкті тасымалдау уақыты 24 сағатқа қысқарып, Алматы теміржол торабына түсетін жүктеме 40%-ға дейін төмендейді. Дарбаза – Мақтаарал жаңа желісінің құрылысы 2024-2025 жылдарға жоспарланып отыр. Бұл теміржолдың ұзындығы 152 км болады. Осы жолдың Өзбекстан бағытындағы өткізу қабілеті 10 млн тоннаға дейін ұлғаяды.
– Мемлекет басшысы «Қазақстан темір жолын» толыққанды көлік-логистика компаниясы етіп қайта құруды тапсырғаны есте. Ұлттық теміржол компаниясын қайта құру қай деңгейде?
– Президенттің былтырғы Жолдауында «Қазақстан темір жолын» көлік-логистикалық корпорацияға айналдыру тапсырылды. Былтырғы қазан айында Премьер-министр Үкімет отырысында ҚТЖ-ны трансформациялау модельдерін қарау кезінде компанияның қолданыстағы құрылымы шеңберінде логистика блогін күшейтуге бағытталған нұсқаны мақұлдау туралы шешім қабылданды. Ал 22 қарашада Үкімет министрлікпен және «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорымен келісім бойынша тиісті жол картасын бекітті.
Биылғы мамырда KTZ Express АҚ және PSA kpmc Ltd бірлескен кәсіпорны құрылды. Оның негізгі міндеті – Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамыту және цифрлық сауда дәлізін құру. Abu Dhabi Ports Group-пен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылып, қазіргі уақытта бірлескен кәсіпорын құру бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр. Бұдан бір ай бұрын цифрлық көлік-логистикалық сервистерді, порт және терминалдық қызметтерді дамыту мақсатында Shandong Port Group-пен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылған. Сондай-ақ Сиань қаласында ҚХР-да ел үшін стратегиялық маңызды жүк терминалының ашылуын атап өтпеуге болмайды. Бұл порт Орталық Азияға, Еуропа, Түркия мен Иранға тікелей контейнерлік пойыздарды жөнелтудің негізгі хабына айналады. Оған қоса ҚТЖ Будапешт қаласында кеңсе ашу бойынша жұмыс жүргізді. Көзделген басты міндет – Қара теңіз порттарынан Еуропадағы белгіленген стансаларға дейінгі соңғы мильді ұйымдастыру, Қазақстан, Орталық Азия және Қытайға жөнелту үшін Еуропадағы жүктерді шоғырландыру.
Сондай-ақ халықаралық көлік бағыттарын дамыту мақсатында бірлескен кәсіпорындар құру жұмысы жүргізіліп жатыр. Сәуір айында «РЖД Логистика», KTZ Express және «Түрікменстан КЛО» арасында Солтүстік-Оңтүстік көлік дәлізін дамыту үшін бірлескен кәсіпорын құру туралы меморандумға қол қойылды. Қазір ТМТМ бағытын дамыту үшін Әзербайжан, Грузия теміржолдарымен бірлескен кәсіпорын құру жұмыстары қолға алынды. Жалпы, ҚТЖ трансформациясын екі кезеңге бөлуге болады. Осы жылдың соңына дейінгі мерзім – бірінші кезеңде транзит пен экспорттың өсуіне жағдай жасау көзделген. Ал өткен жылы және биыл «Қазақстан темір жолы» жүк ағындарына талдау жүргізіп, халықаралық компаниялармен қарым-қатынас орнатты, шетелде активтер желісін дамытуға кірісті. Келесі кезеңде салынған маршруттарда транзиттік, экспорттық жүктердің тұрақты өсуі басты назарда болады. Бұл ретте Қазақстан арқылы өтетін дәліздерді дамыту жұмыстары жалғасады.
– Транзиттік әлеуетті нығайту ісінде Транскаспий бағдары айрықша рөл атқарады. Алдағы уақытта осы дәліз арқылы тасымалданатын жүк көлемі 5 есеге артуы мүмкін. Бұл үшін Қытай, Әзербайжан, Грузия, Түркия сияқты серіктес мемлекеттермен бірге күш жұмылдыру қажет. Аталған елдермен жұмысты үйлестіру ісі жүргізіліп жатыр ма?
– Алдағы қараша айында халықаралық аренада Орта дәліз атауына ие болған Транскаспий халықаралық көлік бағытына 10 жыл толады. Барлық елдің ортақ күш-жігерімен 2017 жылдан бастап дәлізге Азия мен Еуропа арасындағы транзиттік, экспорттық жүктері бар вагондар мен контейнерлер үшін бекітілген мөлшерлемелер бойынша Қытай – Қазақстан – Әзербайжан – Грузия – Түркия – Еуропа елдері бағыты бойынша тұрақты мультимодальды көлік сервисі жолға қойылды. Қазір Орта дәліз өзін Еуразия кеңістігіндегі Солтүстік дәлізге Азия мен Еуропа арасындағы басты балама бағыт ретінде таныла бастады. Дәліздің өткізу қабілеті – жылына 6 млн тонна. Оның ішінде 80 мың контейнер бар. Оның жалпы ұзындығы – 6 180 км.
Осы кезде маршрут бойынша өңдеу және тасымалдау мерзімі өткен жылғы 38-53 күннен 19-23 күнге дейін қысқарды. Ендігі мақсатымыз – жеткізу мерзімін 14-18 күнге дейін қысқарту. Ал Қазақстан аумағы бойынша жол жүру уақытын 5 күнге дейін азайту жоспарланды. Геосаяси оқиғалар мен логистикалық тізбектердің қайта құрылуына байланысты Орта дәліз Солтүстік дәлізге балама ретінде ерекше рөлге ие болды. Қазір бұл көлік дәлізін дамытудың оң нәтижелерін байқап отырмыз. Өткен жылдың қорытындысы бойынша Орта дәліз бағыты бойынша жүктерді тасымалдау көлемі екі есе ұлғайған.
Осы жылдың 8 айында жүк тасымалдау көлемі 85%-ға өсіп, 1,74 млн тоннаны құрады. Жылдың соңына дейін бұл көрсеткішті 3,5 млн тоннаға дейін жеткізу жоспарда бар. Жүк тасымалдау көлемінің күрт өсуімен көлік инфрақұрылымына түсетін жүктеме де өсті. Бұл жұмыс барысына әсер етіп, маршруттағы «тар» жерлерді анықтады. Сондықтан өткен жылдың 25 қарашасында Ақтау қаласында Қазақстан, Әзербайжан, Грузия, Түркия Көлік және Сыртқы істер министрлері «2022-2027 жылдарға арналған Орта дәліздегі «тар» жерлерді жою және дамыту бойынша жол картасына» қол қойды. Бүгінде аталған серіктес мемлекеттермен бірлесіп, Жол картасын іске асыру аясында шаралар қабылдап жатырмыз. Қазақстан өз тарапынан Ақтау порты базасында «контейнерлік хаб» құру, Достық – Мойынты учаскесінде екінші теміржол салу және Алматы стансасын айналып өтетін теміржол желісін, Маңғыстау облысында кеме жасау зауытын салу сияқты ірі жобаларды іске асыру жоспарлы жұмыстарын жүргізіп келеді.
Аталған жоспарларды жүзеге асыру Азия мен Еуропа арасындағы саудаға оң әсер ететіні сөзсіз. Енді жыл соңына дейін «тар» жерлерді жою бойынша жол карталарын өзектендіріп, оларға толықтыру енгізуді көздеп отырмыз. Қазақстан мен Грузия арасындағы жол картасына 24-25 қазанда Тбилиси қаласында өткен Жібек жолы форумының аясында қол қойылды. Ал Қазақстан, Әзербайжан, Түркия арасындағы жол картасына 2-3 қарашада Түркі мемлекеттері ұйымының саммиті аясында қол қою жоспарланған. Жалпы, маршруттың барлық қатысушысы үдерістерді дамыту және жақсартуда белсенді жұмыс жүргізіп келеді. Бұл Орта дәліз бойындағы барлық елге орасан пайдасын тигізеді.
– Марат Кәрімжанұлы, автожолдарда орын алған келеңсіздіктерді Мемлекет басшысы тізіп айтты. Сөйтіп, жыл соңына дейін осы кемшіліктерді жою қажеттігін ескертті.
– Президент Жолдауының аясында жүктелген тапсырмаларды орындау мақсатында жол салу сапасын жақсарту үшін министрлік жүйелі шаралар мен жаңа тәсілдерді әзірлеп жатыр. Ең алдымен, тапсырмаға сәйкес Бас прокуратура Автомобиль жолдары комитетінің, «ҚазАвтоЖол» ҰК» АҚ және жергілікті атқарушы органдардың 10 жыл кезеңіндегі қызметін тексерді. Автомобиль жолдарын салу, реконструкциялау, жөндеу және күтіп ұстау кезінде заңнаманың сақталуы жіті талданды. Нәтижесінде, 300-ден аса бұзушылық анықталды. Онда қаражатты мақсатсыз пайдалану, жобалардың сметалық құнын арттыру және сапасыз материалдарды пайдалану сияқты олқылықтар анықталды.
Енді автожол жобаларын жүзеге асыру кезінде жүйелі бұзушылықтарды болдырмау мақсатында Бас прокуратурамен бірлесіп, автожол саласын одан әрі жаңғырту және реформалау жөніндегі жол картасы қабылданды. Аталған құжат бірқатар негізгі іс-шараны қамтиды. Соның бірі – FIDIC қағидаттарын пайдаланып, жобаның басынан аяғына дейін жүргізілуін қамтамасыз ететін жұмыс келісімшарттары енгізіледі. Аталған келісімшарттар арқылы жол учаскелерін жобалау, іске асыру мен пайдалану үшін бір ғана ұйым жауапты болады. Бұл өз кезегінде жобаларды іске асырудың кешеуілдеуіне, жобалық құжаттаманы түзетуге және өзге де жағымсыз салдарға себепші болған құрылысқа қатысушылардың арасындағы жауапкершілікті бір-біріне сілтей салуына жол бермейді. Сондай-ақ тапсырыс берушінің атынан нысанда негізгі шешімдер қабылдайтын және олардың салдары үшін жауап беретін инженердің рөлі күшейтіледі.
Бақылауды қатаңдатудың тағы бір шарасы – сапаны бақылаудың бірыңғай республикалық жүйесін енгізу. Шара республикалық желінің ғана емес, жергілікті маңызы бар барлық іске асырылатын автожол жобасын толық қамтуға мүмкіндік береді. Саланы реформалауда мемлекеттік тапсырма негізінде жергілікті автожол сапасына сараптама жасау жұмысын жүргізуге, атап айтқанда Сапа орталығын қаржыландыру бөлігінде заңнамалық актілерге тиісті түзетулер енгізілді.
Мемлекет басшысы Жолдауда автомобиль жолдары саласындағы жаңа нормативтік құжаттарды қабылдауды қадап тапсырған еді. Бүгінгі таңда автожол саласының нормативтік базасын қайта құрылымдау және өзектендіру аясында «ҚазжолҒЗИ» АҚ-да 400-ден аса МЕМСТ, 200-ге жуық ҚР СТ және 277 ведомстволық құжат қайта қаралды. Автожол саласында
1 200-ге жуық нормативтік құжат базасы қалыптасқан. Бұлардың құрамында салалық және басқа салалармен байланысты құжаттар да бар. Жылдың соңына дейін барлық нормативтік-техникалық құжаттаманың 30%-ын өңдеу көзделген. Ал 2026 жылдың соңына дейін барлық нормативтік құжаттама ретке келеді. Онда қолдануға өте ыңғайлы Инфожол ақпараттық жүйесі құрылып, іске қосылды. Алайда нормативтік-техникалық құжаттаманың саны мен оларды әртүрлі мемлекеттік органдар әзірлейтінін және бекітетінін ескерсек, қарама-қайшылықтар мен олқылықтар жиналады. Бұл нормативтердің тәжірибеде қолданылуына теріс әсер етеді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Нұрбай ЖОЛШЫБАЙҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
