Бұл ретте Экономикалық зерттеулер институтының сарапшысы Тоқтасын Бақберген: «Қалыпты экономика үшін ел ішіндегі қаржылық операциялардың негізгі үлесі ұлттық валютада жүргізілуі аса маңызды, өйткені бұл халықтың өз валютасына деген сенімін білдіріп, қаржылық тұрақтылығына оң әсер етер еді. Қазіргі таңда банк портфелі құрылымында ұлттық валютада берілген несиелер басым. Мәселен, олардың үлесі былтыр жыл басында 90% болса, биылғы жылдың соңғы сегіз айында 93%-ке дейін өсті. Бұл ел экономикасының дамып келе жатқанын және кәсіпорындар мен халықтың өз шығындары мен инвестицияларын қаржыландыру үшін пайдалана алатын қаржылық ресурстарға қол жеткізгенін көрсетеді», дейді.
Ол сонымен қатар банктер үшін ұзақмерзімді несиелендірудің маңызды рөл атқарып отырғандығын, екінші деңгейлі банктер (ЕДБ) портфелінің 80%-дан астамы ұзақмерзімді қарыздар санатына жатқызып, алынған қарыздардың артуы жылжымайтын мүлікке сұраныстың жоғарлауы мен кәсіпорындардың кеңеюіне және елдегі инфрақұрылымның жақсаруымен байланыстырады. Халыққа берілген қарыздардың үлесі 50%-ды құрауы, оның өсім үрдісі мен ұзақмерзімді перспективада бірден теріс әсер етуі мүмкіндігін де айтып өтті. Осыған дейін де тұтынушылық қарыздардың жоғарлауы өндірістік қуаттағы инвестицияның азаю қаупі бар екендігі ескертілген болатын.
Сонымен биылдың өзінде тұтынушылық қарыздар үлесі ұлғайып, жеке тұлғаларға берілген қарыздың жалпы санынан 2/3 құраған. Екінші деңгейлі банктердегі несие портфелінің құрылымындағы шағын және орта бизнеске кірмейтін заңды тұлғалар қарыздарының үлесі соңғы бір жарым жылда 20% болды.
«Бұл портфель дефолтының ықтималдығы жоғары тәуекелдерді тудырып отыр. Өйткені экзогендік немесе эндогендік шокты жүзеге асырған жағдайда халықтың табысына әсер етіп, шағын және орта бизнес субъектілері зардап шегуі мүмкін, ал бұл бүкіл банк секторы үшін қаржылық тұрақтылық айтарлықтай нашарлауы ықтимал», дейді сарапшы.
Қарыз портфелі ұсынған несиелердің 90%-дан астамы мерзімінде өтелсе, алайда төлем уақыты өткен берешегі бар қарыздардың жалпы үлесі 10%-дан аспай тұр. Берешегі 90 күннен асатын қарыздар жыл басынан бері өсім үстінде екендігін айтуға болады. Осылайша, былтыр жыл басында олардың үлесі – 3,3%, биыл алты айдың қорытындысы бойынша 3,5%-ды құраған.
«№9 Халықаралық қаржы есебінің стандартына сәйкес, ЕДБ осы несиелерді 3-санатта тануы және осы қарыздарды іс жүзінде толығымен жабатын провизиялар құруға тиіс. Мұндағы мәселе ЕДБ үшін қосарланған жүктемені білдіреді», деп отыр Т. Бақберген.
Соңғы уақытта кәсіпкерлікті қаржылық қолдауға бағытталған еліміздегі ЕДБ мен Қазақстанның Даму банкіне енген банк секторларының экономикаға берілген несиесі биыл тамызда 11,7 трлн теңгеден асып, былтыр осы кезеңімен салыстырғанда 8,4% артық болған.
Назар аударарлығы, несие көлемінің ең жоғары өсімі шағын бизнесті несиелендіру сегментінде несие беру бір жылда 23,7% өсіп, 5,2 трлн теңгеге жеткен. Бұл бизнеске берілген барлық несиелердің 44,2%-ы және ел экономикасының түгелге жуық салалары бойынша несиелендірудің 20%-ын құрапты.Сонымен қатар бір жыл ішінде тағы 4,8 трлн теңге ірі бизнеске, ал 1,8 трлн теңге орта бизнеске берілген. Осыған қарағанда республикада кәсіпкерлікті, әсіресе шағын компанияларды несиелендіру тұрақты өсіп келеді деуге болады. ЕДБ-ның несиелендіру көлемі бір жылда 13,1% көбейіп, 9,92 трлн теңгеге жеткен. Оның ішінде заңды тұлғаларға берілген несиелер 8,62 трлн теңге (бір жылда 7,9% көбейген), ал жеке кәсіпкерлерге кәсіпкерлік мақсаттағы несиелер 1,3 трлн теңге (65,7% көбейген) болды. Осыған қарап банктер тек ірі кәсіпорындарды ғана емес, шағын кәсіпкерлікті де несиелендіруге дайын екендігін білдіреді.
Мамандар шағын бизнестің дағдарыс кезінде қауқарсыздық танытуы, әлем бойынша алғашқы орында екендігін, экономикалық тұрғыдан алғанда ең табысты елдер шағын және орта кәсіпкерлік сегментіне ерекше арқа тұтып отырғандығын айтады. Осылайша, ЕО сарапшылары шағын бизнестің тұрақты және цифрлық экономикаға көшуде шешуші рөл атқарып, бәсекеге қабілеттілік пен өнеркәсіптік экожүйенің дамуына ықпалы, экономикалық және технологиялық тәуелсіздікті қамтамасыз ететіндігіне тоқталған. ШОБ пен жеке кәсіпкерлер сыртқы экономикалық дағдарысқа төтеп беруге үлес қосып, ресурстарды тиімді пайдалануда әлеуметтік бірлікте әрі инновациялық шешімдерді таратуда маңызы жоғары.
Шағын және орта кәсіпорындар ЕО барлық компаниялардың 99%-ын құраса, биыл қыркүйек айында Қазақстанда 2,33 млн заңды тұлға, шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен еншілес ұйымдары, жеке кәсіпкерлері тіркелген. Оның ішінде ШОБ субъектілері – 95,7% немесе 2,23 млн, белсенді заңды тұлғалар, филиалдар мен жеке кәсіпкерлер – 2,11 млн, арасында 2,03 млн, немесе 96,2%-ы ШОБ субъектілері бар. Ал жұмыс істеп тұрған орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны бір жылда – 4,2%, 2,8 мыңға, шағын кәсіпорындар – 9,7%, 353 мыңға, жеке кәсіпкерлер – 29,9%, 1,42 млн-ға, шаруа қожалықтары және фермерлік қожалықтар – 12,5%, 254,6 мыңға өскен. Мәселен, 2011 жылдан 2023 жылға дейін бұл көрсеткіштердің корреляциялық коэффициенті – небәрі 61,6% , 2019 жылдан 2023 жылға дейін корреляция коэффициенті бірден 99,5%-ға жеткен. Жалпы жеке қаржы институттарының микро және шағын бизнесті қолдауға арналған өз бағдарламалары бар. Мысалы, Bereke Bank жаңа клиенттерге арналған алдағы 3 айға банктік қызмет пакеттерін тегін қосуды қарастырған. Барлық пакеттерге шотты ашу және қызмет көрсету, Online Bank-ке қосылу, банк клиентіне шектеусіз төлемдер, еліміздегі өзге банктерге тегін төлемдердің белгілі бір саны, толтыру, касса және банкоматтар арқылы шоттан ақша алу, корпоративтік карта, сертификаттар, шот бойынша үзінді көшірмелер мен басқа қызметтер қамтылған. Сонымен қатар түріне қарай ұсынылған пакеттерде көптеген қосымша міндет те бар. Валюталық аударымдар мен банктік кепілдіктерден бастап айырбастау операциялары, валюталық бақылауға дейін енгізілген. Акция аясында кәсіпкерлер 5 мыңнан 26 мың теңгеге дейін, B-Start пакетінде 5 399 теңге, B-Activ пакетінде 12 999 теңге және B-Activ pro пакетінде
26 999 теңге үнемдеуге болады. Акция бойынша үш тегін айды пайдаланғаннан кейін клиенттер пакетті барынша қолжетімді бағаға сатып ала алады. Bereke Bank-тің бастапқы пакеті шеңберіндегі қызмет көрсету құны ай сайын 2 мың теңгеге шамасында көрінеді.
Осыған қарағанда еліміздегі ЕДБ, даму институттары мен мемлекет тарапына көрсетілген қолдаулар іске асырылып жатқанға ұқсайды. Шағын кәсіпкерліктің жалпы қосылған құны биыл бірінші тоқсанның қорытындысы бойынша 7,1 трлн теңгені құраса, бұл қазірдің өзінде ІЖӨ-нің 30%-ы деуге болады. Былтырғы жылдың қорытындысы бойынша шағын кәсіпорындардың ЖҚҚ-сы 29,3 трлн теңгеге немесе еліміздегі ІЖӨ-нің 28,2%-на жеткен.
Қалай десек те коронадағдарыстан кейінгі кезеңде еліміздегі шағын және орта бизнес пен жеке кәсіпкерлердің табысты жұмыс істеуіне екінші деңгейлі банктер экономиканы несиелендіріп отырғандығын айтып өткен жөн.
