Апорттың бағы қалай жанады?

Министр апорттың бренд ретінде тіркелуі ауыл шаруашылығын дамыту, тауар өндірушілерді қолдау ісінде маңызды рөл атқаратынын айтты. Сонымен қатар бұл бастама туризмді дамытуға септігін тигізеді.

Ботаник М.Поповтың айтуынша, 1934 жылы Кіші Алматы шатқалында 190 гектардай жерді жабайы жеміс орман­дары алып жатса, қазір бұдан 9 гектар ғана қалған. Алматы маңында апорт өсіруге қолайлы аймақтар – те­ңіз деңгейінен 800-900 метр биік Еңбек­шіқазақ, Талғар, Қарасай аудандарының, Алматының Бостандық, Медеу аудан­­дарының бір­шама жері, теңіз дең­гейінен 900-1 100 метр биік төмен таулы аймақ – Түрген, Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің жағалауы; теңіз деңгейінен  1 100-1 350 метр биік Орта таулы аймақ – Еңбекшіқазақ және Талғар аудандарының жерлері.

Аталған мәселе осыған дейін мемле­кеттік деңгейде бірнеше рет көтерілген. 2019 жылы Алматыда өткен жиында Пре­зидент Қасым-Жомарт Тоқаев еліміз­дің қазынасы – апортты жаңғырту қажет­тігін атап көрсетті. Қазірдің өзінде бірнеше әрекет жасалды. 2012-2018 жылдар ара­лығында Алматы облысы әкімдігі жер­гілікті бюджет есебінен шаруаларға апорт егіп, оны өсіру шығындарын өтеу үшін 670,4 млн теңге бөлді деген дерек бар. Бірақ нәтижесі әлі белгісіз. Ал ғалымдар болса, апорттың азып-тозып кетуінің 14 себебі антропогендік факторларға байланысты екенін айтудан жалыққан емес. Басқаша айтқанда, табиғи емес, адам факторына байланысты. «Апорттың сапа­сыздық үдерісі жыл санап күшеюде» деген пікір­лер жиі естіле бастады.

2016 жылы Алматы әкімдігі «Апортты жаңғырту» жобасын қолға алып, «Apple World» ЖШС-ге аумағы 70 гектарды құрайтын үш жер телімін 40 жылға жалға берді деген деректер бар. «Apple World» ЖШС өкілдері бақты қоршап, 34 мың апорт көшетін отырғызған. Алайда жоба же­місті болмады. Кәсіпкерлер бұл істен бас тартып, шаруаны орта жолдан тастап кеткен.

Алматы апортының даңқы әлемге тарады. АҚШ бұрынғы президенті Джон Кеннедидің інісі, сенатор Эдвард Кеннеди 1973 жылы Алматыға келген сапарында «Мен бүкіл әлемді араладым, бірақ мұндай әдемі, хош иісті және тәтті алманы ешқашан та­тып көрген емеспін», деген сөзі газет беттерінде қатталып қалған. Көнекөз қарттардың айтуына қарағанда, сенатор сол сапарында бірнеше қорап апорт алмасын өзімен бірге алып кеткен көрінеді. Бірақ мұның бәрін қазір өткен шақпен айтып отырғанымыз өкінішті. Апортымыз да ұсақталып, бастапқы дәмі­нен айырылып барады.

1908 жылы Германиядағы Мангейм жеміс өсіру көрмесінде қазақ апортына жоғары баға берілген. Бұл жаңалық оның инвестициялық тартымдылығына әр бергенге ұқсайды. Апорт алмасының Ресейді айналып, Сібірге және оңтүстікке – теміржол вокзалдарына жеткізілгені, сондай-ақ пошта сәлемдемелерімен жө­нелтілгені туралы мәліметтер бар. ХХ ға­сырдың екінші жартысында-ақ апорт Қазақстанның брендіне айналып үлгергенге ұқсайды.

Сарапшылар апорт қана емес, шұбат, жал-жаяның біздің өнімдер екеніне ешкім күмән келтірмеу үшін олардың құжатты болуы керектігін айтады. Бірақ заңдастыруға мүмкіндік беретін хаттама бізде жоқ. Сондықтан бұл өнім біздікі деп әлем ал­дында меншіктеп алуға заңдық тетік те жоқ. Құ­қықтық қорғау тек меншікке ғана емес, зияткерлік меншікке де қажет екені осыған дейін жиі айтылды.

Біздің елде «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары, географиялық бел­гілер және тауарлардың шығарылған жерінің атаулары туралы» заң сонау 1999 жылы қабылданған еді. Дегенмен бұл жерде әйгілі тауарлардың халықаралық саудасы туралы айтып отырмыз. Біздің елдің ДСҰ шеңберіндегі көпжақты сауда келісімдеріне, соның ішінде Зияткерлік меншік құқығының сауда аспектілері туралы келісімге қосылуы маңызды. Меншік құқын заңдастыру туралы ережелердің бәрі сол келісімге лайықталып жазылу керек. Үкімет апортты меншіктеп алып, экспорт мәселесіне кірісуге дайындалып жатса, отандық ғалымдар сол апортты қайдан аламыз деген мәселені тағы да жаңғыртып отыр.

Биология ғылымдарының кандидаты, Қазақ бау-бақша шаруашылығы ғылыми зерттеу институты бау-бақша дақыл­дарының биотехнологиясы зертха­насының меңгерушісі Светлана Долгих журналистермен кездескен кезде тау бөктерінде, теңіз деңгейінен 900-1200 биіктегі құрылыс Алматы апорты үшін қолайлы аймақты жойып жібергенін айтыпты. Тиянақты әрекет ету арқылы сапалы нәтижелерге қол жеткізуге болады. Ал қосымша қолдаусыз ұлттық мұраны жаңғырту, оны сапалы жаңа дең­гейге шығару тым қиын болады. Мұның бірқатар себебі бар.

Ғалымның айтуынша, сол биікте өсіп, күн жеген алманы ғана апорт деп айтуға болады екен. 900 метрден төмен биікте өскендер апорт емес, жай «Суслепер» және «Столовка» деген жазғы сортқа айна­лады. Апорт сапасының нашарлап кетуінің бірінші себебі сорттың тамырла­рында вирусты инфекция жинақталып қалды. Ал екінші себеп, алманы сабағынан тамырлап көбейту мәселесі бақылаудан шығып кетті. Жүйе бұзылып, сапаға емес, санға басымдық берілді.

«Біз апортты бренд дегенде 1970-1980 жылдардағы бір данасы 0,5 немесе 1 кило тартатын апортты еске аламыз. Қа­зір апорттың өзін тоқырауға ұшыратып алдық, қазір ол апорт жоқ. Тіпті апорт өсіп шығатын алма ағашы да жоқ қазір. Шындыққа тура қарайтын кез келді», дейді С.Долгих.

Оның айтуынша, жағдайды түзетуге болады. Апорт алмасын тек біздің ғана бренд деп айтуға оңай. Егер Сиверстің бас­тапқы қалпын жаңғыртсақ, әрбір алма ағашын 10 еуродан бағаласақ, жан-жағымыз алмасын да, өскінін де сатып алуға дайын. Апорт ағашын қалпына келтіруге мүдделі топ та жетеді.

«3-5 жылдың ішінде алма алқабын қалпына келтіре аламыз. 2024 және 2025 жылдары апорттың таңдалған түрлеріне генетикалық талдау жүргізуді жоспарлап отырмыз. Апорттың «қанқызыл» немесе «Алматы апорты» екенін дәлелдейтін ең жақсы сұрыптарын өсіріп шығаруға да­йын­быз», дейді маман.

Апортты қалпына келтіру мүмкіндігі уыстан шығып бара жатқаны – бәрімізге белгілі жайт. Апорт белдеуіндегі са­лынған құны 1,5 млн доллар тұратын зәулім үй иесіне барып «үйіңді сүреміз, оның ор­нына алма егеміз» деп айтуға ғана оңай. Сарапшы айтып өткендей, тау бел­деуіндегі зәулім үй иелеріне өтемақы төлеу мәселесі мемлекеттік бағдарлама арқылы шешу керек. Тым болмаса 5-10 гектар жерді мемлекет иелігіне қайтара алсақ, қалған мәселелер рет-ретімен шешіледі. Мұндай пікірді Отырғызу материалдарын өндірушілер қауымдастығының басқарма төрағасы Серік Садықов та қолдайды екен. Оның айтуынша, қосымша қолдаусыз ұлт­тық мұраны жаңғырту, оны сапалы жаңа деңгейге шығару тым қиын. Соның ішіндегі ең өзектісі – мәселенің экономикалық қыры. Кәсіпкерлер бірін­ші кезекте пайдаға басымдық береді. Алманың өзге түрлері алғашқы 2-3 жылда өнім берсе, апорт 7-8 жылда өнім береді. Тұрақты түрде жыл сайы­н өнім бермейді, жыл аралап демалып тұратыны кәсіпкерлер үшін тиімсіз.

«Алманың, оның ішінде Алматы апор­тының тағдыры қыл үстінде тұр. Апорт­тың көлемі кішірейіп, дәмі мен иіс сапасы да төмендеп кеткен. Бірақ үміт үзілген жоқ. Апорттың Александр және қан­қызыл сорттары әлі сырын берген жоқ. Оның 19 түрі бар. Ештеңе жасамасақ, апорт брендін жоғалтып, өзге елдерге тәуелді болып қаламыз», дейді С.Садықов.

Сарапшының айтуынша, апорт өсіретін белдеудегі бақтарды қалпына келтіру үшін күш керек, қаржы керек. Бірінші кезекте отырғызу материалын дайындап алу маңызды. Бұл жұмысты апорт алқаптарын қалыпқа келтіру жұмыстарымен қатар жүргізу керек. Жоңғар Алатауына ғылыми экспедиция жіберіп, сол жерден ең құнды көшеттерді тауып, ең жақсы сорттарын сонда отырғызу керек.

«Алматы облысы Талғар ауданындағы мамандандырылған бақта апорттың 120 түрі бар. Біз солардың ішінен ең қа­жет­ті­ле­рін іріктеп алып, көшет оты­ғызу керек. Қа­зір елде жеміс-жидек дақылдарының 20 шақ­­ты тәлімбағы жұмыс істейді, оның 3-4 ғана апортпен айналысады», дейді са­рапшы.

Ғалымдардың айтуынша, апорт ағашы өзіне қолайлы ортада ғана көктейді, та­биғи қалпын бұзбайды. Апорт болашақ ұрпаққа жету үшін Жоңғар Алатуындағы апорт белдеулерін қалыпқа келтіріп, ұлт­тық гермоплазма орталығын ашу керек. Бұл міндет заңнамалық базаны қалып­тас­тырудан басталады.

Ұлттық ғылым академиясының Био­логия және медицина ғылымдары бөлімінің академик-хатшысы Владимир Березин өткен жылы Орман кодексіне, Сорт туралы ережеге өзгерістер мен толық­­тырулар, қоршаған ортаны бас­қаруды реттейтін нормативтік-құқықтық актілерге кейбір толықтырулар қажет болуы мүмкін екенін айтыпты. Мұндай талаптар қолданыстағы заңдарда да ай­тылған. Нақтыласақ, заң жабайы жеміс бақтарының генофондының сақталуын, қалпына келтіруін құп кө­реді. Сарапшы осы ретте біздің ай­мақта агробиоәртүрлілікті сақтау бойын­ша ұлт­тық саясатты қалыптастыру қажет­тілігін күн тәртібіне шығаратын кез келге­нін де айтып өтті.

«Жер бетінде тұратын халық жылына 40 млн тонна алма жейді екен. Олар бірінші кезекте будандастырылған немесе химиялық қоспалар арқылы бас­тапқы қалпынан айырылып қалған клон алма емес, тау бөктерінде күн сүйіп толысқан табиғи алманы қалайды. «Қа­зақ­стан – алманың отаны» деген идеяны мемлекеттік идеологияға айналдыру керек. Осы идеяны жүзеге асырсақ, алма ел бюджетінің негізгі донорларының біріне айналар еді», дейді В.Березин.

АЛМАТЫ