Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Шешім Ұлттық банктің нақтыланған болжамдары негізінде қабылданды. Бұл – кейінгі айлардағы үшінші төмендеу. Отандық сарапшылардың көпшілігі базалық мөлшерлеменің төмендеуін күткенмен, оның ішкі нарыққа әсері туралы ортақ шешімге келе алмаған.
Нарық заңына сенсек, құбылмалы кезеңде бұл – өте батыл шешім.
Ұлттық банк өкілдері оның шешімі нарыққа сезіле бастағанын ашып айтып жатыр. Базалық мөлшерлеменің деңгейі экономиканың барометрі екені осыған дейін талай рет айтылған. Оны көтеру жүйедегі ақша көлемін азайтуға көмектеседі және үнемдеуді ынталандырып, қарыз алуды қымбаттатады, бұл тұтынушылық шығындар мен инвестицияны төмендетуі мүмкін. Базалық мөлшерлемені төмендету, керісінше, шығындар мен инвестицияны ынталандырады, несиеге қол жеткізуді жеңілдетеді және экономикалық өсуге ықпал етеді.
Осымен үшінші рет төмендеу бізге ес жиып алып, алға жүруге берілген мүмкіндік еді. Бірақ көршіміз Ресейдегі жағдай қырық құбылып тұр. Көрші елде базалық мөлшерлеме бойынша кезекті шешім қабылданды. Бас банкирі Э.Набибуллина Мемлекеттік Думада сөйлеген сөзінде биылғы жылдың соңына дейін тағы да мөлшерлемені көтеруге рұқсат берді.
Оның айтуынша, мөлшерлемені көтеру туралы шешім Орталық банктің 2024 жылы 4% инфляцияға жету үшін базалық сценарийін қалай жүзеге асыратынына байланысты.
Совкомбанктің бас талдаушысы Михайл Василев келесі отырыста негізгі мөлшерлемені кем дегенде тағы 100 баррельге, яғни жылына 16%-ға дейін арттыратынын ашып айтты. Сондай-ақ егер апта сайынғы деректер инфляцияның жылдың соңына қарай 8%-ға дейін жеделдейтінін көрсетсе, желтоқсанда негізгі мөлшерлеменің, 17%-ға дейін өсуіне рұқсат беретінін айтты.
Сарапшылар нарықты пышақтың қырымен жүруге мәжбүрлеген нақ соңғы шешім екенін айтып жатыр.
Сыртқы несиелік қысым төмендеді-ау, бірақ...
Ірі компаниялардың несиелік белсенділігі бәсеңдеп қалды. Мұндай бәсеңдеу ірі бизнесте көбірек байқалады.
Ұлттық банктің мөлшерлемеге қатысты шешімі шыққаннан бірнеше күн бұрын банктердің 2023 жылдың III тоқсанындағы несиелеу бойынша сауалдамасын жариялағанын осыған дейін де жазғанбыз.
Онда сауалдама авторлары ШОБ субъектілерінің ғана белсенділігі өскенін айтқан. Бірақ сарапшылар ШОБ субъектілері белсенділігі ақша-несие саясатының қолайлы болғанынан емес, онлайн-форматтың пайда болуымен мемлекеттік жеңілдетілген несиелендіру бағдарламаларына қосылуы себепті болғанын айтып жатыр. Бірақ ірі бизнестің жағдайы әлі де күрделі күйінде қалып отыр. Себебі 2023 жылдың үшінші тоқсанында ірі бизнес субъектілерінен түскен өтініштердің саны өткен жылдың екінші тоқсанымен салыстырғанда 22%-ға азайды, былтырғы жылы бұл көрсеткіш 15%-ға төмендеген болатын. Бұған тағы да қатаң ақша саясаты себеп болып отыр.
«Банктер iрi кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң қазiргi жағдайларда қарызды қаржыландыруды тартуға дайын еместiгiн және қысқамерзiмдi перспективада неғұрлым тартымды шартпен бiрқатар ұзақмерзiмдi жобаны қаржыландыру үшiн несие ресурстары құнының төмендеуiн күтіп отырғанын атап кетті. Осы орайда, кейбір банктер ірі бизнестің жекелеген өкілдері тарапынан сұраныстың жаңарғанын, бұл өз кезегінде өтініштердің орташа көлемінің артуына әкелді», делінген хабарламада.
Сарапшылардың сөзіне ден қойсақ, ірі бизнестің ЕДБ-ның қызметіне сұранысы бұдан әрі төмендемейтінін, несие беру шарттары жеңілдетілген кезде, яғни IV тоқсанда қайта көтерілетінін айтып отыр. Мұндай пікірді Ұлттық банк те қолдайды.
Ұлттық банк қарашадағы мөлшерлеме бойынша қабылданған шешімнен кейінгі мәлімдемеде базалық мөлшерлеменің қазіргі төмендеуіне жылдық инфляцияның баяулауы (қыркүйектегі 11,8%-дан кейін қазанда 10,8%) және айлық инфляцияның орташа тарихи деңгейге дейін (қазанда 0,7%) түсуі, азық-түлік бағасы индексінің төмендеуі, сондай-ақ жақсы сыртқы жағдайлар – ЕО-дағы инфляция мен Қытайдағы дефляцияның баяулауы негіз болғанын айтады. Бұған сыртқы факторлар әлемдік азық-түлік бағасының төмендеуі әсер етті. 2024 жылға арналған болжам 7,5-9,5%, ал 2025 жылға – 5,5-7,5% деңгейінде сақталады.
Бағаның өсуін жеделдету қаупі әлі де сақталып отыр. Бірақ Ұлттық банктің болжамына сәйкес, 2024 жылдың ортасынан бастап астық құнының біртіндеп төмендеуі күтілуде, өйткені жеткізілім артып, жеткізу тізбегі жақсарады.
Қаржы сарапшылары Ұлттық банктің мөлшерлеме жөніндегі шешімін әртүрлі қабылдады. Біреулер бұл шешімді қазіргі жағдайда орынды деп санаса, екіншілері Ұлттық банктің әрекетін қатаң сынға алып, бұл жалпы экономикаға, әсіресе нақты сектордың дамуына кері әсерін тигізеді деп есептейді.
Қаржы сарапшысы Арман Бейсембаев пайыздық мөлшерлеменің дамуымызға ықпалы шектеулі екенін, экономикамызда онсыз да ақша көп болғандықтан пайыздық арнаның нашар жұмыс істейтінін айтты. Оның айтуынша, өткен жылы бізде кереғар жағдай орын алғанын еске салды, инфляция – 20%, ал пайыздық мөлшерлеме 16% болды. Яғни пайыздық мөлшерлеме инфляция деңгейіне жетпеді. Биылғы жылы инфляция қарқыны айтарлықтай төмендей бастағандықтан, белгілі бір кезеңде ағымдағы инфляция деңгейі базалық мөлшерлеме деңгейінен төмен түсті.
«Жалпы, менің түсінуімше, Ұлттық банктің күтулері оң, бұл өте қалыпты, индикативтік мөлшерлеменің төмендеуін күтуге негіз бар. Егер келесі жылы инфляция біртіндеп төмендесе, базалық мөлшерлеме де төмендей береді. Бірақ оның экономикаға әсерін ешкім болжап айта алмайды», дейді сарапшы.
Деинфляцияға әсер ететін көптеген фактор ескерілмейді
Экономикалық сарапшы Эльдар Шамсутдиновтің айтуынша, инфляция – өте алуан түрлі үдеріс. 2016 жылдан бастап біздің ел базалық мөлшерлемені ақша нарығына бағытталған құралға айналдырды. Инфляцияның мақсатты көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін Ұлттық банк мөлшерлемені сыртқы шарттармен объективті түрде белгіленетін шеңберде қалыптастырады. «Бүкіл әлемде ақша иерархиясы бар: жетекші елдердің орталық банктерінің резервтік активтері бар, еркін айырбасталатын валюта бар, екінші деңгейлі ақша деп аталатындар және еркін емес ұлттық банктердің резервтік ақшалары бар. Біздің теңге – осы валюталардың бірі. Оның құны негізінен шетел валютасының бағамдарына, форвардтық бағамдарға байланысты.
Сарапшы сөз ретін тауып, базалық мөлшерлеменің үшінші рет қатарынан төмендеуі инфляция деңгейінің бәсеңдеуіне және 2023 жылға арналған жылдық болжамның жақсаруына байланысты екенін атап өтті.
Оның айтуынша, инфляция Қазақстанда да, бүкіл әлемде де төмендейді. Біздің ел қосарланған инфляцияның қыспағында тұр. Ал Ұлттық банк пен ресми орындар соның аражігінен өзіне тиімді көрсеткішті ғана алады. Ал экономикалық агенттер болса, оның қазіргі көрсеткіші қазіргі деңгейден әлдеқайда жоғары екенін айтады.
ҚМГ акциялары мен зейнетақы ақшасының көмегімен жүзеге асырылатын фискалдық импульстардың әсерін әлі нарық сезіп үлгерген жоқ.
Шамсутдинов мұнай бағасы бюджет кірісінің ең ірі көздерінің бірі ретінде өте құбылмалы және сыртқы нарықта «сілкіністер болуы мүмкін» деп атап өтті. Мысал ретінде ол ОПЕК+ басқа қатысушыларының мінез-құлқына көңілі толмайтын Сауд Арабиясын келтіреді.
Экономист ел өндірісті қысқарту бойынша ерікті міндеттемелерінен бас тартуы мүмкін деп болжайды. Бағамның одан әрі төмендеуі кезінде теңгелік құралдардың тартымдылығы төмендейді, бұл ретте Ұлттық банкке мөлшерлемені теңгерімдеуге, нарықта долларлану мен инфляцияның өсуіне жол бермеуге тырысады. Сондықтан қабылданған шараларды таразылау керек; ақша-несие саясатындағы кез келген жат тәсілдер бірнеше рет ойластырылуы керек.
«Баға мен өндіріс көлемінің құбылмалылығы болжамды модельдерге енгізілуі әбден мүмкін. Бірақ Қазақстанда консенсус жоқ. Ұлттық банк Brent маркасының орташа бағасы 2024 жылы 85 доллар болады деп болжаса, Үкімет 80 доллар күтеді. Бұл ретте Ұлттық банктің ІЖӨ өсу қарқыны Үкіметтікіне қарағанда консервативті», дейді Э.Шамсутдинов.
Келесі жыл өте қиын болуы мүмкін
Бюджет кірістері өскен жоқ, бірақ шығыстар қарқынды өсіп жатыр. Бұл бюджет тапшылығының формальды да, көлеңкелі де өсетінін білдіреді, демек, оған қызмет көрсету шығындары да өседі.
Э.Шамсутдиновтің пікірінше, сыртқы контур тұрақталған болып көрінгенімен, сыртқы кредиторлардан қарыз алу қиынырақ болады, бұл мемлекеттің несие нарығындағы үлесі де өсетінін білдіреді, мысалы, болашақта сатып алуды есепке алғанда. «Самұрық» және «Бәйтерек» облигациялары, БЖЗҚ қоржынындағы мемлекеттік және тәуелді компаниялардың үлесі 60%-ға дейін жетуі мүмкін.
«Бұл тәуекелдің жоғары шоғырлануы, ол несие құнынан көрінеді және мемлекеттік несиелер эталон болып табылатындықтан, коммерциялық несиелер де қымбаттайды», дейді экономист.
Оның пайымдауынша, мемлекеттік қарыздың артуы импортқа да әсер етеді, ол өседі. Үкімет жаңа индустрияландыруды жүзеге асырып жатқандықтан, ол үшін жабдықты сырттан сатып алу қажет, импорт валюта бағамына қысым жасауы мүмкін. «Бағамның одан әрі төмендеуімен теңгелік құралдардың тартымдылығы төмендейді, бұл Ұлттық банк нарықтағы долларлану мен инфляцияның өсуіне жол бермеу үшін мөлшерлемені теңгерімдеуге мәжбүр болады. Сондықтан қабылданатын шараларды таразылау керек, ақша-несие саясатындағы кез келген жат тәсілдер бірнеше рет ойластырылуы керек», деп түйіндеді сарапшы.
Қаржы сарапшысы Андрей Чеботаревтың айтуынша, кейінгі бірнеше күнде бағамға қатысты риторика оны «сақтау керек» деген басымдыққа басымдық бердік.
Сонымен қатар экономист Қазақстан үшін сыртқы жағдайлар айтарлықтай қиын деп есептейді. Тұтынушылық инфляцияның қазіргі деңгейі бұрынғысынша инфляцияға бейім болып отыр.
Базалық мөлшерлеме болашақ шарттарды реттейтінін Ұлттық банк осыған дейін де бірнеше рет айтқан. Оның өзгерістері экономикаға алты айдан бір жарым жылға дейін әсер етеді. Әңгіме болашақ индикаторларды реттеу туралы болып отыр, ал келер жылға арналған болжамдар тұрақты инфляция деңгейі – 6, 7, 8%. Ал егер Ұлттық банк мөлшерлемені нақты екі-үш пайызға дейін төмендетпесе болашақта корпоративтік несиелеу үшін өте нашар жағдайға тап боламыз», дейді сарапшы.
Чеботаревтың айтуынша, корпоративтік несиелеу қазір комада, өйткені ірі бизнес қолайсыз жағдайларға байланысты 2023 жылдың үшінші тоқсанында қарызды қаржыландырудан бас тартты.
«Ірі бизнестен несие алуға өтініштердің жалпы саны 22%-ға азайып, небәрі 170-ке жетті. Ал мақұлданған несиелік өтінімдердің үлесі кәсіпкерліктің барлық түрі бойынша: шағын бизнес үшін үштен біріне, орта бизнес үшін 37%-ға және ірі кәсіпорындар үшін 51%-ға төмендеді. Корпоративтік несиелеу мөлшерлемелерін жедел түрде ұлғайту қажет», деп есептейді ол.
Алматы
