Мұнай бағыты басымдығын әртараптандыру

Реформа кезеңі келді

Біздің елде бұл бағытта біраз алға жылжу бар. Каспий құбыр желісінің Қазақстанда баламасы жоқ деген пікірдің әр кез дұрыс бола бер­мейтіні мемлекеттік деңгейде мойын­далды. Енді осы бағытта біраз жобалар қолға алынып жатыр. Өйткені мұнайды әлемдік нарыққа жеткізудің баламалы бағыттарын әртараптандыру кеше де, бүгін де өзекті болған...

Бір жағынан шикізатымызды тасымалдаудың балама жолдарын іздестірсек, екінші жағынан мұндағы негізгі сөз – шикізат. Осы уақыт­қа дейін мұнай мен газ, әсіресе ілеспе газ терең өңделді, соның салдарынан олардан алынатын өнімдер толық іске қосылмады. Қысқасы, бізге ең жоғарғы деңгейдегі мұнай клас­терлерін құру керек. Оның дамуы реформаларды жалғастыруға, инвес­тиция тартуға, жаңа технология­лар­ды енгізуге және энергетикалық кешен­ді әртараптандыруға байланыс­ты болмақ. Сарапшылар мұнай түсімі туралы мәліметтердің ашық болғанын жиі айтады. Осы қажеттілік 2022 жылы қазақ мұнайының үштен екісі әлемдік нарықтарға түсетін Ресей Каспий құбыр консорциумы арқылы өз мұнайын транзиттеу кезінде еліміз тап болған мәселелерге байланысты туындады.

Сауда және интеграция министрлігі орташа нарықтық құны барреліне 25 доллардан 105 долларға дейінгі аралықтағы шикі мұнайға экспорттық кедендік бажды анықтау тәсілін өзгертуді ұсынып отыр. Сарапшылар да бұл ұсынысты құп көреді. Себебі мұнай нарығы былтыр да, биыл да құбылмалылық пен белгісіздіктің құрсауынан шыға алмай келеді.

Жыл басында, яғни наурызда, «қара алтынның» бағасы барреліне 130 доллардан жоғары көтерілсе, жыл соңында 80 доллардан төмен құлдырау байқалды.

Орта дәліздің орайлы өлшемі

«ҚазМұнайГаз» ұлттық компа­ния­сы­ның мәліметінше, қазақтың қара алтынын тасымалдаудың қосымша бағыттарын пысықтау жалғасып жатыр. Оның ішінде Транскаспий бағыты бойынша мұнай жеткізуге басымдық бере бастадық. «Әзербайжан тарапымен «Баку – Джейхан» мұнай құбы­ры бойынша, сондай-ақ Бакуден басқа бағыттар бойынша (Баку – Супса құбыры, Батуми бағытындағы теміржол жеткізілімдері, Әзербайжан мұнай өңдеу зауыты жеткізілімдері) транзит көлемін ұлғайту жөніндегі келіссөздер жалғасатын болады», деп жазды ҚМГ таратқан баспасөз мәлімдемесінде. Ұлттық компания «Ескене – Құрық» мұнай құбырын салудың ықтимал жобасы да қарастырылып жатқанын айтты. Қажетті жұмыстар жүргізілгеннен кейін компания жобаның қаншалықты орынды екенін және іске асырудың қандай мерзімдерін белгілеу керектігін жақсы түсіну үшін осы бастаманы егжей-тегжей зерттейді.

Естеріңізге сала кетейік, Әзербайжан Баку – Тбилиси – Карс (БТК) темір­жо­лы­ның өткізу қабілетін кеңейту бо­йынша тех­ни­калық жұмыстар басталды, 120 мил­лион доллар инвестиция салынып, келесі жылы жұмысты аяқтау жоспарланып отыр. Бұл кеңейту БТК желісінің өткізу қабілеттілігін жылына 1 миллион тоннадан 5 миллионға дейін арттырады. 2017 жылы іске қосылғаннан бері BTK арқылы барлығы 1,5 миллион тоннаға жуық жүк тасымалданғанын ескерсек, бұл – назар аударатын көрсеткіш.

Қазір біздің елде өн­ді­рілетін мұнай­дың шамамен 80%-ы Каспий құбыр консорциумы жүйесі және «ҚазТрансОйл» арқылы Атырау  – Самара мұнай құбыры арқылы Еуропалық одақ және Оңтүстік – Шығыс Азия елдері бағытында, Ата­су – Алашанькоу мұнай құбыры арқылы Қытай бағытында және тағы басқа ба­ғыттар бойынша экс­портқа жөнел­тіледі. Министрлік тарат­қан ақпа­рат­та қазақ мұнайын Ресей аумағы ар­­­қы­­лы құбыр және теңіз көлігі­мен та­сы­­малдау және тиеп-жөнелту не­ғұр­лым үнемді екені ай­тылған. Сонымен қатар экспорттық бағыт­тарды одан әрі әртараптандыру шең­­берінде жаңа экспорттық мұнай құбырын салу мүмкіндігін қарастыру бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр. 2023 жыл­дан 2026 жылға дейін әрқайсысы 12 мың тонна дедвейтті мұнай құю танкерлерін салу жоспарланған. Олардың саны кепілдендірілген мұнай көлеміне байланысты. Биылғы Әзербайжан пре­зи­­ден­тінің Қазақстанға сапары барысында екі елдің президенттері қазақ мұ­найын Әзербайжан құбырлары арқы­лы тасымалдауға қатысты қосымша уағ­да­лас­тықтарға қол жеткізді. Бұл – орта дә­ліз­ге жаңа өлшем береді.

Мұнайды әртараптандыру жолдары

Қазақстан өз мұнайын экспортқа жет­кізу үшін Ресейді айналып өтіп, Әзер­­байжан арқылы танкер паркін құра бас­тады. «Қазақтеңізкөлікфлоты» 2023 жылы Каспийде 8 мың тоннадан тасымалдайтын екі мұнай құю танкерін сатып алуды жоспарлап отыр. Отандық компания хабарлағандай, оны Abu Dhabi Ports Company (БАӘ) жеткізбек. Қазір оған әрқайсысы 12,4 мың тонна сыятын «Ақтау», «Астана» және «Алматы» танкерлері тиесілі. Каспий теңізі таяз бол­­ған­дықтан мұнай тасымалдаумен осын­дай шағын кемелер ғана айналыса алады.

Сарапшылар Қазақстаннан қазақ мұ­найын әлемдік нарықтарға жеткізуде Ре­сей­ді айналып өтуге мүмкіндік беретін ба­ғыттың бірі – Баку – Тбилиси – Джейхан арқылы кем дегенде 20 млн тонна мұнай экспорттауға болатынын ашық айтып отыр. Саясаттанушы Жарас Ахметов айтып өткендей, бұл КҚК және Транснефть желісі транзитінен бас тарту деген сөз емес. Бірақ балама бағыттарды дамытып, кеңейтуге түпкілікті көңіл бөлген жөн.

«Қазтеңізкөлікфлоты» 2023 жылы Каспий теңізінде жұмыс істеу үшін дедвейті 8 мың тонна болатын екі мұнай танкерін сатып алуды жоспарлап отыр. Қазақстандық компанияның хабарлауынша, жеткізуші Абу-Даби порттары компаниясы (БАӘ) болады.

Қазақстанға экспорттық жеткізілім­дер­ді әртараптандыру үшін жаңа танкерлер қажет, қазір олардың 80%-ы Ресей ар­қылы өтеді. Тасымалдау екі құбыр ба­ғы­ты бойынша жүзеге асырылады – Каспий құбыр консорциумы (КҚК) құбыры бо­йынша Новороссийск портына дейін (айдау көлемі 2022 жылы – 52,2 млн тонна) және Атырау – Самара мұнай құбыры арқылы және одан әрі Ресей аумағы арқылы Усть-Франция портына дейін. (2022 жылға дейін айдау – 8,4 млн тонна).

Әлемдік экономика және саясат инс­ти­тутының (IMEP) сарапшысы Лидия Пархомчик журналистермен кездес­кен кезде мұнай экспортының балама бағыттарын табу мәселесі Қазақстан үшін тағы да күн тәртібіне қойылғанын айтып берді. Оның пікірінше, көмірсутегі экспортының қазіргі моделінде бірқатар осалдық бар.

Сарапшы пайымынша, 2022 жылы елден экспортталған мұнайдың шамамен 93,9 пайызы Ресейге экспортталды, оның жалпы көлемі 64,3 миллион тоннаны құрады, бұл ретте 52 миллион тоннаға жуық мұнай тасымалданды. Каспий құбыр консорциумы (КҚК) (80,8%), ал Атырау – Самара құбыры арқылы – 8,4 млн тонна (13,1%).

Сонымен қатар экспорт тағы үш бағыт бойынша Қазақстан – Қытай құбыр жүйесі арқылы және Каспий теңізі ар­қылы теңіз көлігімен, сондай-ақ Өзбек­стан­ға теміржол арқылы жалғасып жатыр. Дегенмен сарапшының айтуынша, бұл салалардағы экспорт көлемі мардымсыз күйінде қалып отыр.

Айтпақшы, 2022 жылы Ақтау порты арқылы 2,3 миллион тонна мұнай, «Атасу – Алашанькоу» мұнай құбыры арқылы 1,2 миллион тоннаға жуық мұнай жөнелтілді. Теміржол арқылы небәрі 0,4 млн тонна мұнай тасымалданған.

Энергетика министрлігінің мәлі­ме­тін­­ше, қазіргі жағдайда Қазақстан жылына 16,5 миллион тонна көлемінде мұ­най­ды КҚК-ны айналып өтіп экспорттай алады.

«Ресей төңірегінде өсіп келе жатқан геосаяси турбуленттілік жағдайында қа­зақ мұнайы экспортының балама нұс­­қа­ларын іздеу міндеті өзекті болып отыр», деп атап өтті Лидия Пархомчик.

Көңілге қонымдысы – Каспий бағыты

Транскаспий бағыты бойынша мұ­най тасымалдау мұнай ағындарын қай­та бағыттаудың ең перспективалы нұс­қасы болып саналады. 2022 жылдың шіл­десінде Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «ҚазМұнайГазға» Каспий теңізі ар­қылы экспорттық жеткізілімдерді ке­ңейту мүмкіндіктерін зерттеуді тапсыр­ған болатын.

Нәтижесінде, «ҚазМұнайГаз» бен Әзербайжан SOCAR арасында Баку –Тбилиси – Джейхан (БТД) құбыры арқылы Сангачал терминалына жылына 1,5 миллион тоннаға дейін мұнай жеткізу туралы келісімге қол жеткізілді. Reuters агенттігінің бағалауы бойынша, 2023 жылдың ақпан айынан бас­тап «ҚазМұнайГаз» БТД арқылы Теңіз кенішінен 120 мың тоннаға дейін мұнай жеткізеді.

Айта кетейік, «Теңізшевройл» компаниясы Батуми мұнай терминалын ши­кі­­зат­пен қамтамасыз ете бастады. Қаңтар айында мультимодальды тасы­мал­дау арқылы Батуми портына 82,5 мың тонна Теңіз мұнайы жеткізілді. Грузия терминалына Теңіз мұнайының ай сайынғы жеткізілімі 100 мың тоннаға дейін жетеді.

Биыл Ақтау – Баку бағыты бойынша мұнай экспортын 3,5 миллион тоннаға дейін арттыру жоспарланып отыр. Бұл ретте Ақтау портынан экспорттық жет­кі­зілім көле­мін 20 млн тоннаға дейін артты­ру мүмкіндігі бар.

Осылайша, ортамерзімді перспективада БТД арқылы қазақ мұнайын айдау жылына 5 миллион тоннаға де­йін ұлғайтылуы мүмкін. 5 миллион тон­наға жуық мұнайды Баку – Супса м­ұ­най құбыры арқылы Грузияға қайта ба­ғыт­тауға бола­ды, ал Бакуден Батумиге темір­жол ар­қылы жеткізуді жылына 5 мил­лион тон­наға дейін арттыруға болады. Ұзақмер­зім­ді перспективада жыл сайын 5 миллион тоннаға дейінгі көлемде Иран арқылы своп мұнай жет­кізуді қалпына келтіру мүмкіндігі жоққа шы­ғарылмайды.

Бұл үшін,  біріншіден, бүгінде 12 мил­лион тоннаны құрайтын Ақтау пор­­тының мұнай тиеу қуатын арттыру қажет.

Екіншіден, танкерлер флотын қал­пына келтіру. Тасымалдауға арналған мұ­най көлемінің болмауына байланыс­ты «Қазтеңізкөлікфлоты» Каспий max тан­керлерінің санын 6 кемеден 3 кемеге дейін қысқартуға мәжбүр болды. Бірақ бұл мөлшер шикізаттың қосымша көлемін тасымалдауға жетпейді.

Үшіншіден, Теңіз кен орнынан мұнай терминалдарына дейін мұнай құбырын тарту жобасын жүзеге асыру.

Төртіншіден, қызмет көрсетілетін кемелердің тоннажын арттыру үшін Ақтау портында тереңдету жұмыстарын жүргізу. «Дегенмен теңіз жолының то­лық іске қосылуы үшін Қазақстан өз іс-әре­кеттерін Әзербайжанмен сәйкес­тен­діру қажет екенін түсіну керек. Осы­лай­ша, Ақтау портымен қатар Баку порты да мұнай қабылдау мүмкіндігін кеңейтуі қажет», дейді Лидия Пархомчик.

«Қазтеңізкөлікфлотының» мәлі­ме­тін­ше, бүгінде транскаспийлік мұнай дәлізінің максималды жүктемесі 5,2 млн тоннаны құрайды. Бұл көрсеткіш Ақтау портының ауыстырып тиеу қабі­ле­тінің жай-күйін, Әзербайжан мен Гру­зия­­дағы қабылдау порты инфра­құры­лы­мының мүмкіндіктерін, сондай-ақ Ба­ту­миге баратын теміржол желісінің кеп­телісін ескереді.

Сарапшының пікірінше, мұндай жағ­дай­да біздің тарап Каспий теңізіндегі әріп­тестеріне мұнай жеткізілімінің тұрақ­ты өсу кепілдігін беруі қажет. Са­рап­­шы­лар да Транскаспий бағыты тек мұнай тасымалдауға арналмаған әрі оның өткіз­гіш­тік қуаты анағұрлым аз екенін жиі айтады. Осы бағытпен тасымалданатын мұнайдың қанша бөлігі Каспий теңі­зі­мен Әзербайжанға, Гру­зия­ға, Түркияға және Еуропаға экспортталатыны туралы мәліметтер әр жерде әртүрлі айтылады.

«2024 жылдың шілдесінен бас­тап Теңіз кенішін болашақта кеңейту жоба­сы­ның іске қосылуы күтілуде. Бұл мұнай өндіруді жылына 12 миллион тоннаға арттыруға мүмкіндік береді. Бұл көлемді теңіз арқылы жөнелтуге келісімшарт жасалуы мүмкін», дейді Л. Пархомчик.

Маман 2030 жылға қарай тасымал­дау­дың қосымша көлемі пайда болатынына сенімді. Сонда Қашаған кені­шін­дегі өндіріс екі есеге артады.

Қытай бағыты

2023 жылы 19 шілде күні Үкімет Қазақ­стан мен Ресей арасындағы Ресей­ден Қытайға мұнайды Қазақстан арқылы тасымалдау туралы келісімге өзгерістер енгізу туралы құжат жобасын ашық НҚА порталында жариялады.

Мұндай келісім 2014 жылғы 1 қаң­тар­­дан бері әрекет етіп, 2023 жыл со­ңында аяқ­талуға тиіс еді. Жаңа құжат жо­ба­сында бұрынғы келісімнен бірқатар өзгешелігі бар. Атап айтқанда, бұрын Ресей Қазақстан арқылы Қытайға 7 млн тонна (10 млн тоннаға дейін арттыруға болады) мұнай тасымалдай алса, енді оның мөлшері бірден 10 млн тонна болып бекітілмек.

Баламалы экспорт бағыты да екі ма­гис­тралдық мұнай құбырынан – Кең­қияқ – Құмкөл және Атасу – Алашаң­қай­дан тұратын Қазақстан – Қытай құбыры (ҚҚҚ).

Бұл құбыр жүйесі арқылы жылына 20 миллион тоннаға дейін мұнай тасы­мал­дауға болады. Демек мұнай дипло­матиясындағы ойын ережесін мұнай тасымалын әртараптандырудың беталысы анықтайды...

Алматы