Қалай десек те, шаруашылықтардың дені табиғаттың тосын мінезіне қауқар таныта алмады. Толассыз жауынның салдарынан пісіп тұрған бидай қайта өніп кетті. Тіпті 50 жылдан астам тәжірибесі бар кәнігі диқандардың өзі мұндай жауынды бұрын-соңды көрген емеспіз десті.
Қысылтаяң сәтте Ресейдің арзан бидайын толтырып алған диірмендер жергілікті шаруаның бидайын қабылдамай қойды. Салдарынан өнімнің бағасы құлдырап, бір тоннасы 30 мың теңгеге дейін түсіп кетті.
Жалпы, «егін шаруашылығының ертеңі не болмақ?» деген оймен элиталық бидай тұқымын өсіретін «Қарқын» агрофирмасының негізін қалаған әйгілі диқан, Қазақстанның Еңбек Ері Сайран Бұқанов ағамызбен жолығып, «Өңір шаруашылықтары өткен орақтан сабақ ала алды ма? Ауа райының аумалы-төкпелі мінезіне қарсы қылар амал қайсы? Мемлекет жыл сайын ауыл шаруашылығын қолдауға қыруар қаржы жұмсайды. Бұл қаржы тиімді жұмсалып жатыр ма?» деп сұрап көрдік.
Күздік бидайды қолға алу керек
«Былтыр жағдайдың қиындап кетуіне диқандардың еш кінәсі жоқ. Бұл – климаттың әсері. Ауа райы өзгерді, енді не істеу керек? Менің ойымша, жаздық бидаймен қатар енді күздік бидайды да егу керек. Біртіндеп соған көше берген дұрыс. Ең кемі, алқаптың 20 пайызына күздік себу керек. Ол үшін ғалымдар, тәжірибе стансалары арнайы зерттеу жүргізіп, аязға шыдамды тұқым сұрыптарын шығарғаны жөн. Тұқым алқаптарының дәреже-деңгейін көтеру керек. Қазір бұрынғы тұқым алқаптары жоғалып кетті. Олар жаңа шыққан сұрыпты зерттеп, талдап, одан кейін шаруашылықтарға беріп отыратын. Ол қазір жоқ. Бізге мықты ғылыми орталықтар, ғалымдар керек», дейді Сайран Балкенұлы.
Диқанның айтуынша, өңір шаруашылықтары элиталық тұқымды Ресейден алады екен. Майлы дақылдың тұқымын – Еуропадан, зығырдікін Омбыдан сатып алады.
«Осының бәрі ақша ғой. Миллиардтаған қаржы шетке кетіп жатыр. Шығыс Қазақстан облысында майлы дақыл тұқымын шығарады. Біз алып көріп едік, дұрыс шықпады. Өйткені солтүстік қайда, шығыс қайда? Ауа райының жағдайы, топырақ құнары сәйкес келмейді. Ал Омбы мен Қорғаннан шығатын тұқым бізде жақсы өседі. Бірақ олар қанша дегенмен шет мемлекеттікі. Сондықтан шетке ауыз ашып қарап отыруға болмайды. Осының бәрін дұрыстап қолға алсақ, өзіміздің өңірде де сапалы тұқымның түр-түрін шығаруға болады. Оған ең бастысы мықты институттар, білікті ғалымдар керек. Бізде ғылыми әлеует бар, бірақ соны дамыту, ғылыми жаңалықты тәжірибеге енгізіп, оның пайдасын көру жағы кем түсіп жатыр. Күздік бидай егудің өз тәуекелі бар. Бір жылы жақсы шығады, бір жылы үсіп кетеді. Бірақ қазір қыс та жылып кетті. 50 см қар түссе, бидай үсімейді. Бізге вегетациялық кезеңі ұзағырақ 80, 90, 100 күнге дейін пісіп жетілетін тұқымдар керек. Сондай-ақ қыркүйекке дейін жинап алатын 60, 70 күн ішінде тез пісетін тұқымдар да керек», дейді Сайран Балкенұлы.
Диқанның айтуынша, Қостанайдың топырағы құнарлы, жыл сайын бір гектардан, кем дегенде екі тонна бидай алуға болады. Мысалы, «Қарқын» шаруашылығы жыл сайын 50 мың гектарға дән себеді. Шаруашылық былтыр гектарынан 18 центнерден өнім жинап алып, 6 мың тонна тұқымды сатуға даярлап қойды.
«Оның 10-ақ пайызы – 3 сұрыпты тұқым. Баяғыда «Омск 36», «Омск 30» деп аталатын тұқым себетінбіз. Қазір олардан өзіміздің тұқым асып кетті. Қарабалықта қазақтың «Айна», «Любава 25», «Любава 5» секілді жақсы, төзімді сұрыптары шығып жатыр. Бірақ бұршақты Қорғаннан аламыз. Осы бұршақ тұқымын өзімізден шығаруға болады. Біз негізінен элиталық тұқым өсіреміз. Мысалы, былтыр тұқымдық алқаптарымыз гектарына 42 центнерден өнім берді», дейді ардагер диқан.
Субсидия мәселесін қайта қараған жөн
Алқап берекелі болу үшін әрбір гектарға тыңайтқыш сеуіп отыру керек. Бірақ бұған көп шаруашылықтың шамасы келмейді. Өйткені тыңайтқыш қымбат, 1 тоннасы 194 мың теңге тұрады. Оның жартысын субсидия арқылы мемлекет төлейді. Шаруалар сонда да қалған 97 мың теңгені қымбатсынады.
Сайран Балкенұлының айтуынша, егін шаруашылығын дамыту үшін, біріншіден, элиталық тұқым мен тыңайтқыштың субсидиясын және техникаға берілетін лизингті қалдырып, қалғанын алып тастау керек. Бұларды осы өнімдерді шығарып жатқан зауыттың өзіне берген абзал.
«АШМ былтыр жанармай бағасын 15-ақ теңгеге арзандатты. Бұл енді ұят қой. 15 теңге деген не ол? Қазақстан бойынша 22 млн гектар егіс алқабы бар, оған көктемде дән егіп, күзде жинап алу үшін шамамен 800 мың тонна жанармай керек. Соны арзандатып, субсидиясын бізге емес, зауытқа төлесе дұрыс болады. Бізге дизелді отынның литрі 250 теңгеден емес, 150 теңгеден берілу керек. Қазір жанармайдың литрі 1 кг бидайдан 7-8 есе қымбат. Субсидияны зауыттың өзіне берсе, субсидия ұрланбайды. Тыңайтқыштың субсидиясын да зауыттың өзіне беріп, бізге 50 мыңнан беруге болады. Осы тыңайтқыш пен жанармайдың мәселесін шешіп берсе ғана іс ілгері басады. Президент өз Жолдауында ауылшаруашылық техникаларының 80 пайызы тозып кеткенін айтты. 20-30 жылдан бері осы 80 пайызда тұр. Өзгерген ештеңе жоқ. Лизингпен комбайн, трактор алсаң, 25 пайызын мемлекет төлеп береді. Бұл – өте жақсы бағдарлама. Бірақ жауапты орындар жаңағы 25 пайызды уақытында төлемейді. Екі жылға дейін төленбейді. Мысалы, былтыр Үкімет біздің шаруашылыққа 250 млн теңге берешек болды. Бұл көп қой. Уақытында бермейді, әңгіме сонда. Айналып келгенде, банктің 17 пайыздық үстеме сыйақысын түгел өзіміз төлейміз. Бәрі кешігіп келеді. Әсіресе мына субсидияға қатысты дау көп. Тыңайтқыштың бір-екі жылдық субсидиясын таяуда ғана алдық», дейді диқан.
Кәнігі диқан Ауыл шаруашылығы министрлігі мен шаруалардың арасында дұрыс байланыс жоқтығына қынжылады. «Өткенде министр келгенде, далада 10 шақты шаруашылықтың басшысымен кездесті де, кетті. Осы өңірдің шаруаларын бір үлкен залға жинап, кездесіп, бәрін тыңдап, содан бір қорытынды шығару керек қой. Айналып келгенде көздегеніміз бір мақсат – осы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Диқандар шаруашылықтың артық-кем болып жатқан тұстарын айтады. Ал министр жасырынып келеді, жасырынып кетеді. Бірнеше рет солай болды. Қазір далада кездесу деген сәнге айналды. Диқандармен ашық кездесіп, мәселенің мәніне бойлап, бір шешімін іздеу керек қой. Мүмкін біз бірдеңені білмей, түсінбей жатқан шығармыз. Жаңа жылдың басында Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев «Egemen Qazaqstan»-ға сұхбат берді. Мұнда ел көкейінде жүрген көптеген мәселені ашып айтты. Менің ойымша, бұл – елдің көңіліне қонатын өте жақсы үрдіс. Енді министрлер де Президенттен үлгі алып, «Егеменге» сұхбат беріп отырғаны жөн. Мәселен, Ауыл шаруашылығы министрі менің жоғарыда айтқан ұсыныстарыма не дейді? Оның жауабын алдағы уақытта еліміздің бас газетінен көргім келеді», дейді кәсіби диқан.
Қостанай облысы
