Қарағаштағы білімнің қарашаңырағы

Қайран Жетісу, қазақтың көзін ашқан аяулы топырақтың бірі сен едің?! Әйтпе­се аты дүр «Айқап» газетіне Сабыржан Ғаббасов: «Қазақтарда бір Мамановтар мектебінен басқа мектеп, медресе жоқ. Тіпті, оқыту үшін қайғырушы бір адам жоқ», деп жаза ма? Маман байдың зәузаты зар заманның шоғына күйген буынды зар илетпей бір шаңырақ астына жинап, ілім құйғаны ұлттың игілігіне бағытталған мүдде еді. Оған мұрнын шүйірген кер­ауыздардың тілін тауып, тікенін тазалап, тамырына нәр құйған Маман құттың үлкен ұлы Тұрысбек қажы қарашаны ізгі­лік­ке баулыды. Қарағашты қалашық қы­луға талпынды. Ондағы мақсат қазақты өрке­ниет көшіне ілестіру. Шәріге айналу үшін сәулетті үйлер тұрғызып, гүлзар бақ жасап, ағаш отырғызады. Семейден қы­зыл кірпіш, Омбы, Керекуден есік-терезе, Наманған, Әндіжаннан бағбандар алдырды.

Деректер бойынша, Қарағашта 1899 жылы Тұрысбек қажының алқауымен үш жылдық жадит медресесі мен мешіті қаланған. Оның атауына ешқандай «ия» жалғауы қосылмай, балалары әкесінің есімімен «Маман» жадит медресесі деп айдар таққан. Онда дін-шариғат, әптиек сүрелерін имам Уәлиұлы Хасен молда мен мешіт азаншысы Омар деген мә­зін оқытыпты. Сол молдалардан Біләл Сүлеев, Ілияс Жансүгіров, Ғали Орманов дін, құ­ран дәрістерін оқып, «Шәротсала» кіта­бынан намаз жайын біледі. Құлагер ақын Сүттігенде молдадан бір ай жарым ғана дәріс алады. Үйі мен күйі болмай, жиі ауыр­ған соң оқуды жалғастырмай­ды. Жал­пы, ол 3 жылдық медреседе 102 шәкірт қанат­танады.

«Мамания» жаңа әдісті мектебінің құрылысы Верныйдағы элиталы мектеп үлгісімен салынады. Уфадағы «Ғалия» медресесінің оқыту нұсқаулығындай оқу жоспары жасалады. Атауына да сол мақ­сат­та «ия» жалғауын қосады. Мектептің дәрежесін «Ғалия» медресесінің деңгейіне жеткізуге күн-түні еңбектенеді. Есенқұл бастаған топ «Ғалия» медресесінің жүйе үлгісін, оқу жоспарын, қандай пәндер оқытылатыны жөнінде дерек алып келеді. Сабақ кестесі де соған ұқсас жасалады. Ең ғажабы, жаңа әдісті білім ордасында қазақ, орыс тілдері, әдебиет, есеп, физика, жағрапия, зоология, ислам діні, пайғамбар өсиеттері, хадистері, татар, қазақ тарихтары, иман-шарт, құран пәндері оқытылады. Тіпті, мұнда орыс тілін ересектерге үйре­тетін кешкілік курс та ашылады. Бұл бұрын-соңды қазақ даласында болмаған өзгеше кеп еді.

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы 15 тамызда «Қазақ» газетінің №26 санында: «Маман ұрпақтары медреселерден талапты жастарды іріктеп алып, білікті орыс және мұсылман гимназия, семинарияларында оқытуда. Сол жұмыстарға 300 рубль қаражаттарын да аямауда», деп жазады.

«Мамания» жаңа әдісті мектебі туралы архив құжаттарында: «Мектеп 1909 жылы ризашылықпен ашылып, жұ­мыс істеп, төрт кластық болды. 1912 жы­лы арнайы ашылуға рұқсат беріл­ді. Мектеп сегіз кластық болып ашыл­ды. 1911 жылдың күзінен бастап мек­теп­ті Каир уни­верситетін бітірген ға­лым, ағар­тушы Ғабдолғазиз Мұсаға­ли­ұлы басқарды. Жылына төрт мың сом ақ­шаны Құдайберген Тұрысбеков бө­ліп беріп отырды», деп жазылған. Ол көре­ген Барлыбек Сыртановтың арнайы шақыртуымен Ақсу өлкесіндегі «Қапал» жаңа мектебіне мұғалімдік қыз­метке келеді. «Мамания» мектебінің оқу бағдарламасын өзі жасайды.

Қараңызшы, Маман құттың ұлдары Тұрысбек, Сейітбаттал, Есенқұл қажылар мен Тұрысбектің ұлдары Құдайберген, Тәңірберген, Солтанқұл мектепке көзінің қарашығындай қараған. Оқушылар мен ұстаздарға қосымша қаражат бөліп, тұр­ғын үй мен тамақтан тарылтпаған. Яки олар­ды тек білімге ғана бағыттап, қал­ған дү­ниәуи мәселені өздері шешкен. «Ай­қап» пен «Қазақ» газетіне хабарландырулар беріп, мектепке әмісе білікті, танымды мұғалімдерді жан-жақтан шақырт­қан. Ол ол ма үлкен конкурс жарияланып, алты педагогты сұрыптап қызметке алады. Оларға жылына 2500 рубль жалақы тө­леніп, жатын орыны мен тамағын тегін бер­ген.

Сейітбаттал қажы кедей балаларын оқы­ту үшін жылда қомақты стипендия тағайындайды. Қарағашта мектеп оқушыларына арнап өз қаражатына ме­шіт салады. Жаңа мектептің құрылысына 7 мың сом береді. Оған қоса жыл сайын оқу­шыларға 1,5 мың сом үзбей беріп тұрады. Ең маңыздысы, Уфа қаласынан арнайы мұғалима Фатима Есенгелдинаны алдырып, қыздарды да оқытуды қолға алады. Сол мақсатта 1913 жылы қыста жаңа тәр­тіппен қыздарға арналған оқу орнын «Мамания» мектебінің жанынан ашады. Онда 30 қыз бала оқиды.

Ал Есенқұл қажы қазақтың ұлттық әдебиетін өркендетуге атсалысады. «Қа­зақ» газетінің 1914 жылы 28 ақпа­нын­­да­ғы №52 санында қазақ романына 2 мың­ сом бәйге жариялайды. 1914 жылы «Айқап» журналында Маманұлы Есен­құл­дың «Романға бәйге тігемін» деген ашық хаты беріледі. Аталған ашық хат қазақ­тың көзі ашық, көкірегі ояу қауымын дүр сілкіндіреді. «Қазақ» газеті, №117, Мұхамеджан Сералин: «Біздің қазақ ара­сындағы ғылымның қадырын білуші, дәулетін ғылым жолына жұмсаушы байларымыз бар екен. Альфред Нобель жолымен Есенқұл Маманов жүріп отыр. Роман жазған адамға ақшалай бәйге тігіп отыр», деп жазады. Газеттің сол нөмірінде Әлихан Бөкейхан: «Мәдениетті, өркенді елдерде осындай бәйге тағайындал­­ған. Біздер де сол қатарға жетудеміз», деп шат­танады.

Қазақтың ұлттық-рухани көсемдері Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Ду­ла­т­­ұлы Есенқұл Маманұлының игі ісін құп­­­тап, жақсы лебіздерін баспасөзде ­жет­­­кізеді. «Қазақ» газетінің 1914 жылы ­24 мамыр­дағы №24 санында, «Ашық хат ­аза­мат­тарға» деген хабарламасында Ма­­­ман­­ұлы Есенқұл қажы: «Бәйгеге түс­кен ро­ман­дарға сыншылыққа Әлихан Бө­кей­ханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Мір­жа­қып Дулатұлы, Мұхаметжан Сералин, Райымжан Мар­секов, Шаһкерім Құдай­бердиев, Яқұп Ақбаев, Нармамбет Орман­бетов, Нұрға­ли Құлжанов деген ардақты азаматтарды ла­йықтаймын», деп жазады. Додада Спан­дияр Көбеев, Мұхаметжан Сералин, Сұл­танмахмұт Торайғыровтан өзге алты елге танымал қаламгерлердің шығармалары сараланады. 1914 жылы жаз айында Семей облысына қарасты Қоянды жәрмеңкесінде «Кім жазықты?» өлеңмен жазылған Сұл­танмахмұт Торайғыров­тың және Тайыр Жомартбаевтың «Қыз көрелік» романдары жеңімпаз атанады.

Біз бұл мәліметтерді сол мектепті зерт­­теп жүрген жандардан жинап алдық. Жоғарыда ұсынған дәйектер соның бір парасы ғана. Кейін ақтар мен қызылдар­дың бекінісіне айналған білім ордасы талай азапты басына өткереді. 1959 жылы Ақсу өзенінің бергі жағынан жаңа мектеп ғимараты салынып, арғы бетіндегі қазақ орта мектебін соған қосып, енді 280 орындықты мектеп-интернатқа айналады. 1963 жылы үш қабатты 640 орындықты білім ордасы қаланып, Ыбырай Алтынсарин есімімен аталады. 1964 жылы мектеп директоры болып Бейсебек Қорғанбаев тағайындалады. Ол келер жылы Ақсудағы Юрий Гагарин мектебінің оқушыларымен біріктіріп, балалар санын ұлғайтады. Бақсақ, аяулы шаңырақты 1935 жылдан 1964 жылға дейін 29 адам басқарыпты. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1998 жылы Ы.Алтынсарин атындағы орта мектебі сол тұстағы облыс әкімі Заманбек Нұрқаділовтің шешімімен тарихи атауына қайта оралады. Сөйтіп, Ақсу өңіріндегі бұрынғы «Мамания» мектебінің жалғасы ретінде түлейді.

Өкінішке қарай, қазір Қарағашта бұ­рынғы «Мамания» мектебінің іргетасы ғана қалған. 1999 жылы ұрпақтары ор­натқан ескерткіш белгі тұр. Ал Маман құт тұсында генерал Колпаковскийдің ұлағатымен Сыртан (Дүйсенбі) батыр отырғызған көшет қарағаштары әлі жай­қалып өсіп тұр. Дегенмен сол мекен жайы­лым жерге айналған. Қараусыз, жетімнің үйіндей. Жанға бататыны – сол.

Жетісу облысы