Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Біз бұл сорапты жолдарды сөз зергері Ғ.Мүсірепов: «...республикамыздың мәдени өмірін жаңа жолға салысқан белді қайраткер... Шын дарын... жас қайрат даңғазасыз-шусыз, едіреймей, елірмей, сыпайы да салмақты келді... Ол жас жігіттің аты – Ахмет Жұбанов еді» деп бағалаған айтулымыздың ән мен күйімізді тұңғыш рет зерттеп, зердесінен өткізіп «Замана бұлбұлдары», «Ғасырлар пернесі» атты екі кітабын қайта бір қарап шыққан соң, жазып отырмыз. Ән туралы ұлт ұлы, ардақты Ахаң: «Бәрі де жәй сөзбен айтқанда жетпейтін сезім тасқынын ән арқылы шығарады» десе, күйге келгенде: «Қазақ халқы күйді де, күйшіні де құрметтеп төбесіне көтереді, тыңдаушылар күй тартылған кезде өзге дүниені ұмытып, күйшімен бірге тебіренеді, күймен бірге жылап, бірге күледі. Туғанда ән-күймен көзін ашқан жұрт, өлгенде де ән-күймен көзін жұмады», дейді.
Сол ұлы Ахаң – Ахмет Жұбанов арқауын есіп, өрмегін тоқып кеткен ұлт жұмысының сеңі қозғалды, тәубе! «Қазақтың халық әндері», «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі», «Қазақ күйлері» деген іргелі еңбектер үнтаспасымен жұрт қолына тиді.
Осыдан біраз уақыт бұрын «Қазақ күйлері антологиясы» атты 500 күй топтастырылған кітап аудиотаспасымен жарық көрді. Кітапты парақтап, таспаны тыңдап отырып, ой кештік. Өнер құдіретіне, оның оқымаса да тоқығаны ұшан-теңіз жампоздарына тамсанып қана қоймай, ой-байламдарымызды хатқа түсіруді жөн көрдік.
Құнды дүниедегі деректерді оқып отырғанда, таспадағы құдіретті күй күмбірін тыңдағанда әл-Фарабидің оныншы ғасырда тап басып айтқан тағылымы еске түседі. Академик Ханкелді Әбжанов ғұламаның «Музыка туралы үлкен кітабында» музыканың үш қасиетін былай тәпсірлегенін алға тартады: бірінші – қасиетті музыка жаныңды ғана жайландырады, екінші – құлшыныс шақырады, үшінші – қиялыңды қияға шығарады. Шын музыканың осы үш құдіреті қай заманда да қалыбынан шыққан емес. Шуылдап келетін шалажансарлар сәл дуылдатқанмен, уақыт өте келе қою шаңға көміліп қала береді.
Бұл антологияның басты ерекшелігі неде дегенге келер болсақ, бұрын шыққан дүниелерге енбеген күйлердің алғаш рет жариялануы дер едік. Екінші, күйшілер туралы мәліметтердің молынан берілуі, туындылардың тарихына кеңінен тоқталып, аңыз-әңгімелердің түп-тамырын тарата айтады. Сонымен қатар шетелдерде тұрып жатқан қандастардың күй мұраларын атажұртына жеткізіп, кітаптан көп орын берген. Әсіресе, танымал күйші, зерделі зерттеуші Ардаби Мәулетұлының жеке қорынан алынған Шыңжаңдағы Алтай- Тарбағатай, Іле қазақтарының саф алтындай сақтап келген домбыра және сыбызғы күйлері інжу-маржан деуге тұрарлық. Сыбызғы үні ерекше соны естіледі.
Осы арада мына бір игілікті істі бөліп айтсақ, кеңес кезінде көмескіленіп қалған сыбызғыны сызылта тартқан шығысқазақстандық қарапайым қазақ болғанмен, ұлт құндылығының шырақшысы, тума талант Шанақ Ауғанбаевтың бай мұрасын, нақтылай түссек ол орындаған жиырма күйді, мемлекеттік кино-фотоқұжаттар және дыбыс жазбалар архивінен тауып беруі: жақсыны еске алудың, өнер туындысын қастерлеудің тағылымды үлгісі екені сөзсіз. Белгілі журналист Жаулыбай Иманалиевтің жеке қорынан алынған маңғыстаулық күйші Қ.Қонаршиевтің орындауындағы «Құлшар» мен бұрын еш жерде жарияланбаған атақты қаратаулық Сүгір Әлиұлының «Кауфман», «Аманкелді батыр», «Базарбай Тәшен», Қожеке Назарұлының немересі шерткен түпнұсқа күйлер, өзі тамылжыта орындаған Нұрғиса Тілендиевтің «Көңілді бикеш», «Ата толғауы», бір сөзбен айтқанда антологияда ұлт өнерінің үлкен-кіші өкілдері, халық қазынасына айналған шығармалар шеп құрған.
Киелі күй тарихын қозғағанда ежелгі заманды да естен шығармай, Орхон-Енисей мәдениетіне мән беріліп, біздің заманымызға дейінгі бірінші ғасырда өмір сүрген грек тарихшысы Квинт Курций Руфтың: «Скиф даласына жазғытұрым ұлыстың ұлы күні келгенде үстіне мауыты киген 365 бозбала қағанның ордасында күй тартты, ол жылдың әр күніне күймен мадақ айту салты екен», деген жазбасын дәйекке келтіреді. Содан бері дәстүр-салтымызға қылау түспей келе жатқанына осы естелік куәлік етеді. Иә, дәуірлер көшінде алтын арқауын бұзбай, сарын сағасы сәл өзгергенін жоққа шығармаймыз. Онсыз өсіп, өркендеу бола ма?
Ел болған тұста әлемдік өркениет деп жүріп, жаһандануға алданып қалмасақ болды. «Сақтықта қорлық жоқ» деп кеткен бабаларымыз, зорлықшылдан түңілгенде.
Әр дәуір күйлеріне тақырыптар қойып, соның аясында деректер беріп отырады. Ұлттық бояуы қанық кескіндеме суреттермен көмкеріп отыру да жақсы жарасымын тапқан.
Жалпы, бұл «Аманат» циклі аясында жарыққа шыққан ұжымдық еңбек екенін еске сала кетелік. Идея авторы – және иесі Света Бабағұл болса, оның айналасына топтасқан қазақ өнерінің саңлақтары: А.Тоқтаған, С.Ақмолда, М.Әбуғазы, Т.Мұқышев, Ж.Жүзбай, П.Шегебаев, тағы басқалар.
«Сыбызғы күйлері», «Қобыз күйлері», «Домбыра күйлері» деп келетін үш бөлімнің алдына алғы сөздер жазылған. Қысқа – бірақ нұсқалы. Мысалы, сыбызғыға сипаттама бере келіп, түрлеріне, неден жасалатынына тоқталып: «Сыбызғым бар, үш ойма, тырна жілік, Жігіт жолы болмайды саяқ жүріп. Екеу болса басымыз – мал да екеу, Қосылайық, ей қалқа, ойнап-күліп. Сыбызғым қыран жілік, күміс ернеу, Мықыннан сусып түсер шәйі белбеу. Сағынып сары жонға қарай-қарай, Ей қалқа, екі көзім болды төртеу. Сыбызғым жілігінен күшігеннің, Қалқатай бүгін түнде түсіме ендің...» деген халық өлеңімен ой түйінін бекітеді. Байқайсыз ба, сыбызғы тырна, қыран, күшіген жілігінен жасалатынын меңзеп отыр ғой.
Қара қобыздың тарихын қозғағанда, Юлий Полидевктің: «...ішекті музыкалық аспапты ойлап тапқан скифтер, бұл аспапты сірімен қаптайтын болған» деген тұжырымын алға тартады. Бұл да ақиқат еді. Қорқыт, Ықылас, өзге де өрен жүйріктердің шығармалары талданады. Домбырадай киелі аспаптың сыр-сипатына келгенде, ол кіндіктес жұрттарға ортақ келетінін тілге тиек етіп, қазақ халқының рухани қаруы болғанына дәйектер келтіреді.
Күй, күйші, орындаушылар туралы айтқанда, әрқайсысына тоқталып отырады. Топ жарған мықтылардың тартқан сыбызғы, қобыз, домбыраларының суретін қатар жариялау да кітап құнын арттыра түседі. Оған Махамбеттің, Сүгірдің, Әбікен Хасеновтің домбыралары, Дәулет Мықтыбаевтың, Жаппас Қаламбаевтың қобыздары дәлел. Алуан тақырыптағы күйлерге қатысты аңыз-әңгімелердің түп-тамырына үңілсең, ел мен жер тарихы, онда күн кешкен адамдардың тірлік-тынысын айқын аңғарылады.
Ұлттың мәңгілігі – күнімдік емес, рухани құндылығы, яғни өрісі кең өнері, салт-санасы, әдет-ғұрпы. Бұған мысал, алда келтірген скифтер туралы, тасқа басылған сөздер деп білеміз. Ас ішіп, аяқ босатуға жарайтын байлық пен ұшпа бақ уақытша. Ол күндер өтіп, жылдар жылжып, ғасыр алмасқанда сағымға айналып, жоғала береді.
Өзін сақтай алмай, тобыр болып тозып кеткендер аз ба?. Жер бетінен қанша ұлт пен ұлыс жойылды, қалтылдап жүргендер де аз емес. Сол сіңіп кеткендердің рухани дүниесі тарих бетінде сайрап тұр. Міне, құндылықтың мәңгі болатыны осыдан. Ендеше, бұл кітаптағы дүниелер жұртымыздың мәңгілігінің мәйегі, алтын қазығы екені шүбә келтірмейді. Барды місе тұтып отыра берсек, жоқ табылмайды. Зердесі мықты зерттеуші ғалымдардың байламына бақсақ, қазақ күйінің ұзын саны 7 мыңға тарта көрінеді. Қолда бары екі мыңға таяу болар. Қойыртпағы көбейіп бара жатқан мына заманда жіті қимылдамасақ, көп қазынадан қағылып қалуымыз мүмкін. Сондықтан әлемнің қырыққа жуық мемлекетінде күн кешіп жатқан қандастардың көнекөздері сарқылмай тұрғанда, ұрпағы ала-құла жүргенде қылаң жәдігерлерімізді жинастыру жағын бүгін қолға алмасақ, ертең сан соғып қалмасымызға кім кепіл? Бұл сөзді айтуға себеп, аталмыш еңбектегі тұңғыш жарияланымдар, Отанына оралған күйлер дер едік. «Өнеріңді құр шірітпе, орнына анық жұмсамай» десе Шәкәрім, «Ешбір өнерді құрғақ тілек, құрғақ бұйрық туғызбайды» дейді М.Әуезов. «... Халықтың әні кетсе, әдебиеті жесір қалады, сәні кетеді, сәні кетсе, жаны кетеді» – бұл Сұлтанмахмұт Торайғыровтан қалған ескерту, өсиет сөз.
Арыстар айтқан осы қағидаларды көңіл көгінде ту етіп ұстасақ – мәңгіліктің мәйегі толыға берер еді, бабалар аманатына адал болғанымызды көрсетіп, ұрпаққа қарыз болып қалмас едік.
Сүлеймен МӘМЕТ,
«Egemen Qazaqstan» ардагері
