Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Біріншіден
Дүниежүзілік банк биылғы экономикалық өсім 3,4 пайызға түсіп кетеді деп болжайды (2023 жылдың қорытындысы бойынша экономикалық өсім 5,1 пайыз болды!). Бұған мұнай өндірісінің болжанғаннан да төмен өсім қарқыны себеп болатын көрінеді. Жалғыз себеп сол болса ештеңе емес. Бізді ұдайы ұятқа қалдырып келе жатқан бюджет тапшылығы дейтін түйткіл тағы бар ғой. Әрі 2029 жыл қарсаңында экономика көлемін екі еселегісі келетін ел үшін биыл өсімді 3,4 пайызға түсіріп алу – кешірілмейтін қателік.
«Болжам 2025 жылға таман жақсарады – мұнай өндірісі артқан жағдайда экономика өсімі 4,5-5 пайызға жетеді. Теңіз кен орнындағы жоспарланып отырған кеңею жобасы экспорттың артуына, мұнай-химия саласының өсуіне септеседі. Ресми бағалау бойынша, 2025 жылы мұнай өндірісі шамамен 6-8 пайызға ұлғаяды. Мұнай секторындағы бұл қарқын ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) өсіміне әжептәуір үлес қосады (барлық өсудің үштен біріне дейін)», делінеді шолуда.
Сонда банк сарапшылары бізді «Қазақстан өз экспортының интеллектуалдық әлеуетін жоғары бағаланған тауарлар есебінен арттырмайды» деп сын садағына түйрейді.
«Экономика әлі шағын өнеркәсіптік базаға негізделген шикізат экспортына қатты тәуелді. Соңғы он жылда өнеркәсіптік өндірістің ІЖӨ-ге қосқан үлесі небәрі 12 пайыз болды. Бұл дегеніңіз – табысы ортадан жоғары елдерде байқалып отырған деңгейдің тең жартысы ғана. Соңғы 20 жылда экспорт құрылымы аз ғана өзгерді. Мұнай мен мұнай өнімдері экспорт себетінің көп бөлігін (70 пайызын) алып отыр. Соның салдарынан ел әлемнің шикізат бағасының құбылуы алдында шарасыз болады. Мұнай бағасы түсіп кеткен кезде Қазақстан экономикасы құлдырауды бастан кешті. Экономиканы әртараптандыруға күш салып жатқанымен, бұл саладағы ілгерілеушілік шектеліп тұр. Өнеркәсіптік база шағын болып қалуда және әртараптандыру негізінен сауда және жылжымайтын мүлік сияқты саудаға жатпайтын қызметтерге көшуден тұрады. Ауыл шаруашылығы Қазақстанның құнарлы жерлер бойынша мол ресурстарын және азық-түлікке сұранысы жоғары елдерге жақындығын қамтитын өзінің елеулі әлеуетіне жете алатын емес», деп жазады сарапшылар.
Екіншіден
Банк шолушыларының баян етуінше, 2000-2007 жылдары жылына орта есеппен 4,5 пайызға айтарлықтай өскеннен кейін, өндіріс факторларының жиынтық өнімділігінің өсуі 2012-2022 жылдары жылына 0,9 пайызға дейін төмендеп кетті. Әдетте, өнімділік өсімінің баяулауы жаһандық үрдіс болып саналса, Қазақстанда он жыл бойы өнімділік өсуінің болмауы елеулі проблема болып саналады дейді олар. Сөйтіп, 2012-2022 жылдар аралығын «жоғалған он жылдық» деп атайды.
«Қазақстанның баяу өсу көрсеткіштері төмен өнімділік және экономикадағы негізгі құрылымдық кемшіліктермен байланысты болуы мүмкін. Ең айқын тапшылық – 2007 жылға дейінгі орта есеппен ІЖӨ-нің 26 пайызынан соңғы онжылдықта 23 пайыздан да төмендеп кеткен күрделі инвестицияларда көрініс табады. Қазақстан ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға тұрақты түрде аз қаражат бөледі, тіпті ортадан жоғары табысы бар елдердің орташа көрсеткішінен де аз. 2008-2009 жылдардағы банк дағдарысы компаниялар үшін несие ағынына кедергі болды, ал төмендетілген сұраныс инвестиция мен инновация үшін ынталандыруға әсер етті. Нақты мәнде 2022 жылы бизнес үшін несиелеу қоры 2007 жылғы деңгейден 35 пайызға аз болды», деп жазылады шолуда.
Дүниежүзілік банк дәл аңғарған тағы бір жайт – шикізаттық өсімнен түскен табыстың қызығын бүкіл қоғам емес, ауқатты элиталық топтың көретіні.
«Өсіп келе жатқан мүліктік теңсіздік – тек Қазақстанға тән проблема емес, бірақ дәл осы түйткілден ел қатты зардап шегіп отыр. Өйткені табиғи ресурстар ағынына тәуелділік тым жоғары деңгейде. Елеулі табиғи байлыққа қарамастан, мемлекет инклюзивті дамудың күн тәртібін іске асыру проблемасына тап болып отыр. Ал өсіп келе жатқан мүлік теңсіздігі әлеуметтік наразылыққа ұласып, 2022 жылдың қаңтарында әлеуметтік-саяси дағдарысты тудырды. Ең бай 10 пайыз ел азаматтары біздегі байлықтың 60 пайызын бақылайды. Бұл теңсіздік әлеуметтік шиеленісті тудырып, ынтымақты бұзады, әлеуметтік мобильділікке кедергі келтіреді және елдің әлеуметтік тұтастығына қауіп төндіреді», деп пайымдайды халықаралық сарапшылар.
Үшіншіден
Олардың инфляцияға қатысты болжамы да аса позитивті емес: Инфляцияның жоғарғы деңгейі 2024 пен 2025 жылдары орталық банктің мақсатты мәнінен жоғары күйде қалады деп болжанады.
«Егер ақша-несие саясатын мерзімінен бұрын жұмсартып тастамаса, салық-бюджет саласындағы шоғырландыру бойынша жоспарлар жүзеге асса, Ұлттық банк өздері межелеген 5 пайыз делінетін инфляцияның мақсатты деңгейіне жетуі мүмкін. Нарықты бұрмалайтын субсидияланатын пайыздық мөлшерлемелерді қысқарту жөніндегі шараларды жалғастыру ақша-кредит саясатының әсер беру тиімділігін арттырады. Банк жүйесі сыртқы шоктарға қатысты, соның ішінде Ресейдің Украинаға басып кіруінен туындаған салдарға орнықтылығын сақтап отыр. 2023 жылдың қарашасында жұмыс істемейтін кредиттер 3,2 пайызды құрады. Банктер үздіксіз қаржыландыруды және өтімді активтердің жоғары деңгейін нормативтік мәндерден тыс ұстады, дегенмен несиелік тәуекелдердің жоғарылау белгілері бар, олар бақылауды жалғастыруды және тәуекелдерді азайту жұмыстарын жүргізуді талап етеді», деп әрі мақтап, әрі кей тәуекелдерді меңзеп өтеді.
ДБ сарапшыларының айтуынша, биыл жыл соңында инфляция 8 пайызға дейін төмендейді, сосын барып Ұлттық банк алдына қойып отырған мақсатты мәнге (5 пайыз) жақындай бастайды.
«Бюджет шығындарының кейінгі қалдырылған әсері және теңге бағамының құбылуы инфляцияның жоғарылау тәуекелін көрсетеді. Инфляция деңгейі мен инфляциялық күтулер деңгейінің әлі де болса мақсатты мәннен асып кеткенін ескере отырып, биліктің қатаң ақша-несие саясатын сақтай тұруы маңызды болмақ. Фискалдық салада шоғырландыруға күш салуды жалғастыру және инфляцияны тұрақты төмендеу траекториясына бағыттау үшін бюджеттік ережелердің сақталуын көрсететін нақты қадамдар жасау қажет», дейді Дүниежүзілік банк.
Төртіншіден
Сарапшылар бюджет саясатына да тоқталады және мұнай ресурсы мол болғандықтан, мемлекет экономика өсіміне қолайсыз күйзелістердің әсерін азайту үшін белсенді бюджеттік шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін бюджеттік резервтерге ие дейді.
«Дағдарыс кезінде мемлекет сондай әдіспен экономика құлдырауына қарсы тұратын қосымша қаржыландыру әкеледі. Алайда эмпирикалық талдау көрсеткендей, экономика дағдарыстан кейін қалпына келіп, өзінің әлеуетінен асып кетсе, мемлекет өзінің фискалдық саясатының бағытын түзетуді кейінге қалдырады», дейді.
Сарапшылар тұжырымына сәйкес, дәл қазір Қазақстан кірістерді жұмылдыру тұрғысынан шешімтал қадамдарға баруы керек.
«Соңғы 15 жылда ІЖӨ қатынасындағы салық түсімдері төмендеді. ІЖӨ-ге қатысты бюджет кірісі 2005-2008 жылдардағы 30 пайызға жуық көрсеткіштен 2020-2022 жылдары ІЖӨ-нің 20 пайызына дейін құлап кетті. Экономика мөлшеріне қатысты өлшенетін салық жинау бойынша Қазақстан әлемнің басқа елдерінен артта қалып отыр», деп тұжырады.
Дүниежүзілік банк Ресейдің Украинаға басып кіруі және Қара теңіз аймағы мен айналасындағы шиеленістер Каспий құбыры арқылы біздің мұнай экспортының одан әрі бұзылуына әкелуі мүмкін, бұл көмірсутек секторының маңыздылығын ескере отырып, елеулі экономикалық және бюджеттік салдарға әкеп соғады деп байыптайды. Тағы бір қауіп – қайталама санкциялардың туындау мәселесі. «Қазақстан мен Ресейдің экономикалық байланысын есепке алатын болсақ, қайталама санкциялар тәуекелі алаңдаушылық туғызбай қоймайды. Ондай санкцияның салыну тәуекелі нарықтағы сенімділікті азайтады, тікелей шетелдік инвестиция ағынын тежейді және экономика өсімін шектейді», делінеді зерттеуде.
Түйін сізде.
