Президент жиында жалпы елімізде электр қуатын өндіру және жылу, су беру бойынша қуаттылық тапшылығы бар екенін айтуымыз керек. Электр, жылу, су, жалпы алғанда, тиімді коммуналдық шаруашылық қолжетімділігі азаматтардың өмір сүру сапасына тікелей әсер ететін негізгі тауарлар екенін атап өтті. Тіршілікті қамтамасыз ететін маңызды стратегиялық сала – электр энергетикасы, оның жұмыс істеуінің базалық көрсеткіштері айқындайтын проблемаларға тоқталғым келіп отыр.
2022 жылы электр энергиясын тұтыну көлемі шамамен 113 млрд КВт-сағатты құрады. Өндіріс те осы деңгей шегінде. Уәкілетті органның болжамынша, еліміз әлемдегі ең энергияны көп қажет ететін мемлекеттердің бірі болып қала береді, тұтыну деңгейі жылдар өткен сайын арта түседі, республиканың энергетика саласы тапшы салаға ауысады деген алаңдаушылық бар.
Энергетика министрлігінің ақпаратына қарағанда, еліміздегі негізгі өндіруші қуаттар, оның ішінде жылу стансалары да 40 және одан да көп жыл пайдаланылып келеді, бұл жоспарлы және апаттық жөндеу жұмыстарының өсуіне түрткі болды. Энергия өндіруші ұйымдарда тозудың орташа деңгейі 53 пайызды құрайды. Сонымен қатар энергия беруші компаниялардың аймақтық электр желілері де тозудың жоғары деңгейімен және айтарлықтай шығындармен сипатталады. Өңірлік электр желілері компанияларының орташа тозу деңгейі 66 пайызға жетеді. Бұл проблемалар жылдар бойы жинақталып, оң және түпкілікті шешімін таба алмады. Олардың шешімі Ұлттық инфрақұрылымдық жоспар аясында жүзеге асырылуы мүмкін.
Мемлекет басшысы: «Инфрақұрылымдық жоспарды қайта қарау, жоспарда басымдықтарды анықтау, стратегиялық маңызды жобаларға жеке инвестицияларды тартуды пысықтау, тек төтенше жағдайлар үшін қаржылық қолдау шараларын қарастыру қажет», деп Үкіметке нақты тапсырма берді.
Өз кезегінде энергетикалық кәсіпорындар өз тарапынан негізгі құралдардың едәуір тозуы, қуаттардың жүктелмеуі және үлкен шығындар проблемаларын шешуді тек электр энергиясының бағасының өсуінен көріп отыр.
Менің ойымша, тарифтің өсуі мен энергия кәсіпорындарының қарсы міндеттемелерін салыстыра отырып қарастыру қажет. Бұл компаниялар өндірісті жетілдіруі, жабдықты жаңартуы және шығындарын азайтуы керек. Сондай-ақ тарифтердегі қарсы міндеттемелерді бақылауды қоса алғанда, бақылау мен қадағалауды уәкілетті органға қайтару қажет. Бүгінгі таңда барлық жүйелік мәселені шешу үшін нақты ұсыныстар мен жедел әрекеттер маңызды.
Сонымен қатар Қазақстан электр энергетикасы саласын басқарудың бірыңғай жүйесін сақтаған жоқ. Ол бірнеше мемлекеттік органдардың ведомстволары құрамында орналасқан. Осыған орай электр энергетикасын дамытудың стратегиялық мәселелеріне қатысты тиімді жүйелік тәсілдердің жоқтығын баса айтуға болады.
Парламент пен Үкімет бұл мәселелерді орталықтандырылған электр энергиясын сатып алу және сату механизмін енгізу арқылы шешуді ұсынды, басқаша айтқанда, электр энергиясын бірыңғай сатып алушы және нақты уақыт режімінде электр энергиясының нарығын теңестіруші. Бірінші шілдеден бастап тиісті заң іске асырылып жатыр және бірқатар қолданыстағы мәтінге түзетулер енгізілді.
Бірыңғай сатып алушы күн сайын орталықтандырылған сауда-саттық жүргізу арқылы отандық электр стансаларынан бір тәулік бұрын электр энергиясын жоспарлы сатып алуды жүзеге асырады. Сауда-саттық алдағы тәуліктің әр сағатына әртүрлі тарифтер қалыптастыра отырып өткізіледі.
Барлық көтерме электр энергиясын тұтынушылар оны тек есеп айырысу-қаржы орталығынан бір орташа өлшенген тариф бойынша сатып ала алады. Бұл ретте елдің электр энергиясына деген қажеттілігін жабу мүмкін болмаған жағдайда отандық көздер есебінен электр энергиясының жоспарлы импорты жүзеге асырылады. Жоспарланған импорт таңертең адамдар жұмысқа, мектепке немесе кешке үйге оралғанда, барлық тұрмыстық техниканың қосылуына байланысты табиғи түрде пайда болатын электр энергиясын тұтынудың өсуін азайтуға мүмкіндік берді.
Бұл механизм елдің ірі электр стансаларын күрделі жөндеуге мүмкіндік берді, бұған дейін электр энергиясының тапшылығы мен оны тұтынудың өзгеруіне байланысты мүмкін болмады. Сондай-ақ өнімсіз делдалдарды қысқарту, электр энергиясын сатып алу және сату кезіндегі алыпсатарлық операцияларды болдырмау, өңірлер арасындағы электр энергиясына тарифтерді теңестіру сияқты өзекті мәселелер шешілді. Бұл бағыттағы жұмыс жалғасады. Бірыңғай сатып алушының моделі қолданысқа енгізілді, бірақ ол жетілдірілуге тиіс. Ол үшін біз, Парламент депутаттары проблемаларды талдап, электр энергетика саласының негізгі көрсеткіштеріне мониторинг жүргізіп, шешім ұсынып, заңдарды жетілдіре түсеміз.
Мұның бәрі бизнес-қоғамдастықпен, өндірістік кәсіпорындармен, қауымдастықтармен тиімді ынтымақтастықты бірлескен жұмысты қажет етеді. Бүгінгі таңда электр энергетикасы нарығын одан әрі дамытуда жедел және тиімді шаралар қабылдау маңызды екенін түсіну қажет. Тұтастай алғанда, елдің өсуі мен экономикалық жағдайы осыған тікелей байланысты.
Сүйіндік АЛДАШЕВ,
Парламент Сенаты
Экономикалық саясат, инновациялық даму және кәсіпкерлік комитетінің төрағасы
