«Жошы ұлысы астаналары: Сарайшық – Сарай-Бату – Сарай Берке қалалары ізімен» атты бір апталық сол сапарымыз әлі естен кетпейді. Жайық жағасындағы көне Сарайшық шаһарынан аттанып шығып, Еділ бойлап, Ресейдің Астрахань облысы Харабали ауданы Селитренный ауылы маңындағы Сарай Бату қаласы орнына, Волгоград облысы Ленин ауданы Царев ауылы маңындағы Сарай Берке қаласының орнына арнайы барған едік. Одан бөлек Алтынжардағы Құрманғазы кешенін, Волгоград музейінің «Алтын Орда» залын аралап, жергілікті қазақтармен кездесумен әрленген жорығымыз Алтын Орда билеушісі Мамай ханның есімімен аталған биік төбенің басында мәреге жетіп еді...
Сол сапарда Сарай Батудың орнында болдық. Алтын Орданың астанасы болған алып шаһардың орны бүгінде ұзындығы – 15, ені 3-8 км-ге созылып жатыр. Бірде-бір ғимарат сақталмаған. Сақтауды айтасыз, кезінде «жаңа жерді игерушілер» сәулетті сарайлардың бәрін бұзып, кірпішін Еділмен төмен ағызып, Қажы Тархандағы Кремльді тұрғызыпты. Біз барғанда тарихи топырақта Йошкар-Оладағы Мари Эл мемлекеттік университетінің профессоры Евгений Пигорев үркердей топпен ғана қазба жұмысын жүргізіп жатты. Осы мекенді отыз жылдан бері зерттеп жүрген танымал ғалым «Ғылыми зерттеуге қаржы жоқ. Алтын Орданың тарихы бізде ешкімге керек емес» деп қынжылды. Алыстан арнайы келген қазақстандық зерттеушілердің мақсатына қызығып, «Алтын Орда мемлекетінің тарихында әр шаһардың өз орны болғанын, оны толық білу үшін екі ел зерттеушілері өзара ақпарат алмасып қызмет етуі қажеттігін» айтқан еді.
Ал Волгоград облысындағы Царев ауылы маңындағы Сарай Берке қаласының орнына келгенде тіпті көңілсіз көрініске тап болдық. Мұнда соңғы қазба жұмысы 1970 жылдары болған. Шаһар орны күтімсіз, қоқыс басыпты. Көне кірпіш сынықтары мен қазіргі тұрмыстық қалдық араласып кеткен. Ал бұл кезде еліміздегі, Жайық жағасындағы Сарайшық шаһарының екінші тынысы ашылып, түлей бастаған болатын...
«Жошы ұлысының үш астанасы болды: Сарай Бату (Сарай әл-Махрус) – Астраханда, Сарай-Берке (Сарай әл-Жадид) – Волгоградта, Сарайшық – Қазақстанда. Тарихи деректерге көз жүгіртер болсақ, Әбілғазы баһадүр өз еңбегінде Сарайшық қаласын Шыңғыс ханның Жошыдан тарайтын немересі Батый хан салды дейді. Ол 1227-1255 жылдары Жошы ұлысы – Алтын Орданы биледі. Әбілғазы баһадүр бұл еңбегін ХVІІ ғасырдың ортасында жазған. Сарайшықта Алтын орданың хандары мен Қазақ хандығының аталары жатыр. Біз бұл туралы Шынияз ақынның «Сарайшықта бар дейді, тоғыз ханның моласы» деген жыр жолдарынан білеміз. Ноғайлы дәуірін терең зерттеген қазақстандық Амантай Исин мен ресейлік Вадим Трепавлов Сарайшықтың Қазақ хандығының астанасы болғанын дәлелдеді. В.Трепавловтың еңбегінде «1471 жылы Бұрындық хан Сарайшықты бағындырып, Қазақ хандығының астанасы етті» деген дерек бар. Ал Қасым хан Сарайшықтың аумағын кеңейтті, осы жерде қазақ халқының санын бір миллионға, әскерін 100 000-ға жеткізді» дейді Әбілсейіт Мұқтар.
Сарайшық – Ұлық ұлыстың астанасы дәрежесіне жеткен қала. Ортағасырлық деректерде осы шаһарда Берке хан, Тоқты хан мұсылмандықты қабылдағаны, Жәнібек хан, оның ұлы Бердібек хан тағына отырып, ел басқарғаны айтылады. «Аққу көлі» мен «Алтын қайық» туралы аңыздардың астарында да үлкен тарих жатыр.
Әрине, одан бері талай заман өтті. Сарайшық қирады, тоналды. Бір қабырғасын Жайық мүжіді. Кеңес кезінде де толымды зерттеу болған жоқ. Сарайшықтың жаңа кезеңі, екінші тынысы Тәуелсіздік таңымен бірге ашылды. 1992 жылы Сарайшық ауылында Атырау облыстық тарихи-өлкетану музейінің археология секторы құрылды. Сөйтіп, белгілі археолог Карл Байпақов, Зейнолла Самашев жаңа ізденістерге қолдау көрсетіп, кешенді қазба жұмыстарының басталуына түрткі болды.
Ал 1999 жылы 23 сәуірде Атырау облысының сол кездегі әкімі Иманғали Тасмағамбетов «Сарайшық» музей-қорығын құру туралы қаулы шығарды. Нәтижесінде, «Хан Ордалы Сарайшық» музей-қорығы сол жылы 3 қыркүйекте ашылды.
2018 жылы 4 сәуірде ел Үкіметінің қаулысымен «Хан Ордалы – Сарайшық» коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны Мәдениет және спорт министрлiгiнің «Сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы» республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны болып қайта құрылды. Көп ұзамай музей-қорықтың тізгіні белгілі тарихшы, тәжірибелі басшы Әбілсейіт Мұқтарға тапсырылды. Ортағасырлық Сарайшықтың астаналық мәртебесі өзіне қайта оралғандай сәт еді бұл.
Бір қызығы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Әбілсейіт Мұқтар дәл осы топырақта – Махамбет ауданының Сарытоғай ауылында дүниеге келіпті. Гурьев педагогикалық институтының тарих-филология факультетін үздік бітірген. Оқу орнында Лениндік стипендиант атанған. Гурьев педагогикалық институтына оқытушылық қызметке шақырылған жас маман содан бері 40 жылға таяу ғылым мен білімді қос қанаты етіп келеді екен.
Ғалым 1993 жылы Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық университеті аспирантурасында «Жайық-Жем мұнайлы ауданының дамуы (1920-1940 жж.)» тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын, 2002 жылы Алматы қаласындағы Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының диссертациялық кеңесінде «Қазақстанның батыс өңіріндегі қоғамдық-саяси өмір (XVIII ғ. ІІ жартысы – ХІХ ғ. бірінші ширегі)» тақырыбындағы докторлық диссертациясын қорғап шыққан. Ғылым жолын өндіріс тақырыбынан бастаған зерттеуші Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университетінде біраз жыл қызмет етті. Бірте-бірте ғалымның назары қазақтың мемлекеттілік тарихы, Қазақ хандығы басқару институттары, соның ішінде тарихи тұлғалары, ұлт-азаттық қозғалыстар басшылары мен хан, сұлтандар тағдыры, олардың қоғамдық-саяси қызметі мәселелеріне ауды. Тынымсыз ізденіс, түрлі архивтерде бұрын жабық болған қорлардан алған тың деректер ғалымға байыпты зерттеу жүргізуге мүмкіндік берді. «ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы Қазақ хандығы» монографиясын ғалымдар қауымы жоғары бағалады. Белгілі тарихшы Зардыхан Қинаят «Еңбектің, әсіресе деректемелік негізі бай. Қазақ мемлекеттілігі тарихында оның Иран, Ауғанстан, жоңғарлармен қарым-қатынасы тарихы көп зерттелмеген тақырып, сондықтан ғалымның бұл мәселелерге ден қойғаны дұрыс болған» деп пікір қалдырған еді.
Қарап отырсаңыз, Әбекең осы тақырыпқа өмір бойы дайындалғандай екен. Кіндік қаны осы жерде тамды. Ұлт тарихына терең бойлап, мемлекеттер мен тұлғалар тағылымын зерттеді. Тіпті әр жылдары Сарайшық тарихын зерттеген ғалымдар туралы да қалам тербепті. Қапизұлының «Археолог Н.К.Арзютов және ортағасырлық Сарайшық», «Әлкей Марғұланның Сарайшықты зерттеуі», «Археолог Зейнолла Самашев – ортағасырлық Сарайшықты зерттеуші», тіпті «Ортағасырлық Сарайшықты дамытуға үлес қосқан әкім Ринат Жанқылыш» атты мақалалары көне шаһар тарихының ақтаңдағын толтыратын бір-бір парақ еді.
Әбілсейіт Мұқтардың «Сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей қорығына директор болып тағайындалуы көне шаһардың да, тарихшы ғалымның да өмірінде жаңа белес болды. Алда ортағасырлық Сарайшық ескерткішін сақтау, қорғау, ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру, насихаттау міндеті тұрған еді. Оның айқын айғағы – Сарайшықта соңғы жылдары ғана атқарылған жұмыстардың тізіміне қараңыз.
2020 жылы ескерткіш аумағында ортағасырлық тұрғынжайға консервациялау жұмыстары жүргізілсе, 2023 жылы туристер үшін ортағасырлық үлгідегі қақпа салынды, ортағасырлық тұрғын үй толық қалпына келтірілді.
Әбілсейіт Мұқтар жетекшілігімен 2020 жылдан бастап «Хан моласы» нысанына ғылыми зерттеу жүргізіле бастады. Оның алғашқы нәтижелері ғылыми басылымдар арқылы жарық та көріп жатыр. Бүгінде қабірден алынған генетикалық материалға Германия зертханаларында сараптама жасалып жатыр. Бұйырса, қазақтың Қасым ханына қатысты жақсы жаңалықты жұрт тағатсыздана күтіп жүр.
Бүгінде «Сарайшық» музей-қорығы үлкен ғылыми орталыққа айналып, бұл іске еліміздегі кәсіби ғалымдар, шетелдердегі ортағасыр тарихын зерттеуші мамандар тартылған.
Музей-қорық басшысының қажырлы еңбегі нәтижесінде өткен жылы «Сарайшық» сапар орталығы салынып, туристерге қызмет ете бастады. Осы сапар орталығына музей экспозициясы жасақталды. Бұрынғы «Хан ордалы Сарайшық» музей ғимараты этнографиялық музейге айналды. Атырау облысы әкімінің шешімімен ортағасырлық Сарайшық қаласы ескерткішінің қорғау аймағы алғаш рет бекітіліп, қорғау аймағы 90 гектарға жеткізілді.
Музей-қорық ғалымдары 2021-2023 жылдары барлау экспедициялары нәтижесінде жаңа археологиялық ескерткіштер: Қарағайлы мекенін, Ащысай мекенін, Күліш керуен-сарайын, ондаған тұрақтар және 3 керуен жолы бағыттарын анықтады.
Бұл айтуға ғана оңай. Осы жұмыстың бәрінде ғалым Әбілсейіт Қапизұлының қажыр-қайраты, маңдай тері, білім-тәжірибесі бірге өріліп келеді.
Айтпақшы, жақында көне шаһардың мыңжылдық тарихында айта қаларлық тағы бір тарихи оқиға болмақ. Бір кездері Ұлық ұлыс пен Қазақ хандығының бас ордасы, астанасы атанған мекенде Мемлекет басшысының қатысуымен Ұлттық құрылтайдың кезекті үшінші жиыны өтіп, еліміздің ертеңін айқындайтын өзекті мәселелер талқыланбақ. Тарих сабақтастығы деген осы.
Батыс Қазақстан облысы
