– Сайфулла Жұмабайұлы, алдымен еліміздегі этносаралық және конфессияаралық мемлекеттік саясаттың мақсат-міндеттеріне және қағидаларына тоқталсаңыз.
– Қазақстан аумағында ғасырлар бойы әралуан мәдениеттің, дін мен дәстүрлерді ұстанған көптеген халықтың тағдыры тоғысқан. Сөйтіп тарихи үрдістің нәтижесінде елімізде 100-ден аса этнос қалыптасып отыр. Олардың қазіргі ұлтшылдықтың өршіп тұрған кезінде бейбіт өмір сүруі, айналып келгенде, қазақ халқының төзімділігінің және толеранттылығының жемісі.
XXI ғасырдың басы адамзат тарихына ұлтшылдық пен ксенофобияның өршуі және этносаралық қақтығыстардың шиеленісуімен ерекшеленіп отыр. Оған мысал ретінде Таяу Шығыстағы қақтығыстардың ашықтан ашық діни, этностық сипат алуы, Ресей-Украина соғысы, АҚШ-тағы қаранәсілшілдік мәселесінің қайта өршуі дәлел бола алады.
Еліміз өз тәуелсіздігін алған уақыттан бастап, қоғамды үйлестіру, төзімділік пен этносаралық достыққа шақырған қоғам құру идеясын өмір сүрудің негізгі шарты етіп қоя отырып, құқықтық мемлекет құруды қолдады.
КСРО ыдырағаннан кейінгі өтпелі, қиын кезеңнің өзінде де еліміз этносаралық қақтығысқа жол берген жоқ. Әрине, тұрмыстық дәрежедегі, жастар арасындағы түсінбеушілік, кейбір ұлтшыл топтардың ел аумағында ұлтараздықты қоздыру сияқты әрекеті болды. Өйткені 100-ден астам этнос өкілін бауырына басқан қара шаңырақтағы бірлік пен татулыққа көз алартқандар жетерлік. Бірақ мемлекеттің сындарлы саясаты арқасында халықтың бірлігі нығайып келеді.
Шекарамызды нықтап, тәуелсіздігімізді алған тұстағы алғашқы кезден-ақ мемлекетіміз этносаралық достыққа, азаматтық қоғам құруға бағытталған ел екенін дүние жүзіне жариялады. Бұл қағида біздің Конституциямызда бекітілді. Мәселен, Ата заңда барлық этносқа олардың тарихи шығу тегіне, нәсіліне, дініне, ұлтына қарамастан, азаматтарға бірдей кепілдік беріліп отыр. Конституциялық нормалар этностық топтар арасында өзара сенімді қалыптастырды.
Этносаралық келісім құқықтық-нормативтік және тұжырымдамалық негізде құрылды. Елдегі этносаралық және діни келісімді қамтамасыз ету шарттары Президенттің Қазақстан халқына Жолдауларында, жаңа Қазақстан туралы, оның ішкі және сыртқы саяси стратегиясына, діни ахуалға, әртүрлі саяси-экономикалық дағдарысқа байланысты қабылданған еліміздің ұзақмерзімді даму стратегияларында жан-жақты айшықталған. Сонымен қатар бұл нормалар еліміздің заңдық актілері мен құжаттарында да белгіленді.
Еліміздегі этносаралық және конфессияаралық мемлекеттік саясаттың мақсаты, міндеттері мен қағидаларының айқын көрінісі – Қазақстан халқы Ассамблеясы. Ал Ассамблеяның негізгі міндеті – этносаралық қатынастар саласында мемлекеттік органдармен, азаматтық қоғам институттарымен тиімді өзара іс-қимылды қамтамасыз ету, қоғамда этносаралық келісімді және толеранттылықты одан әрі нығайту үшін қолайлы жағдай жасау, ел бірлігін нығайту, қоғамның ортақ құндылықтары негізінде келісімді қолдау және дамыту.
– Кейбір адамдар Ассамблея жасанды ұйым дегенді айтып жүр. Сіздің бұл жайында пікіріңіз қандай?
– Ел аумағының бірқатар өңірін тасқын су басқаны мәлім. Бұл бір жағынан халықтың нағыз бірлігі сыналатын шақ. Отандастарымыздың басым бөлігі төтенше жағдаймен күреске жұмылды. Тасқын басталғаннан бері Қазақстан халқы Ассамблеясы ортақ істен шет қалмай, тасқыннан зардап шеккендерге көмек көрсетіп келеді. Оны төтенше жағдайдағы өңір халқы да, әлеуметтік желідегі әлеумет те көріп, бақылап отыр. Мемлекет басшысы да елеп-ескеріп, ризашылығын білдірді.
Оған қоса Мемлекет басшысының тағы бір мәрте «Жойқын су тасқынынан бұзылған үйлерді қалпына келтіру, зардап шеккен тұрғындардың қалыпты өмірге қайта оралуын қамтамасыз ету – аса маңызды міндет» дегені көңілі күпті халыққа дем берді. Сондай-ақ Президент сөз арасында «Ассамблея – ел бірлігін іс жүзінде орнықтыра түсетін тиімді құрылым», деп қадап айтты.
Тарихқа көз жүгіртсек, КСРО кезінде ұлтаралық мәселелер ашықтан-ашық талқыланбайтын. Мұны КСРО Коммунистік партиясы өз бақылауында ұстап, ешқандай этностық ерекшеліктер жоқ, бәрі КСРО азаматы деген саясатты мықтап ұстанды. Десек те қоғамда наразылық біртіндеп, өзінің «апогеясына» жетіп отырды. Міне, осыдан келіп кей сарапшылар КСРО тәжірибесін қайталап отыр деген пікірлер айтады. Алайда жаңа саяси жағдайда қалыптасқан Ассамблея алдына жаңа міндеттер мен мақсаттар қоя білді. Елімізде құрылған күннен бүгінге дейін өзінің өміршеңдігін дәлелдеп келеді.
Қоғамдық келісім тәжірибесінде Қазақстан халқы Ассамблеясының (ҚХА) құрылуы маңызды саяси фактор болды. Өйткені сол 1995 жылдан 2002 жылға дейін Ассамблея тоталитарлық «біркелкілік» жүйесінен шыққан этностардың дәстүрі, тілі мен мәдениетін қалпына келтіруге, дамытуға толық жағдай жасалуына күш салып, бұқара ықыласына бөленді. Осылайша, «Сан алуандық арқылы бірлікке» деген бағытта дамыған этносаралық қатынастың отандық үлгісі қалыптасты.
Ал 2002 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Қазақстан халқы Ассамблеясының жұмыс бағдары әр жылдарда ел экономикасын дамыту, әлеуметтік мәселелерді шешу және ел аумағында ортақ рухани мүмкіндіктерді дамытуға бағытталып келеді. Сөйтіп, Ассамблея мемлекеттік ұлттық саясатты жүзеге асырушы қоғамдық институт ретінде танылды.
Қазіргі таңда Қазақстан халқы Ассамблеясының тікелей күш салуымен этносаралық қатынастар саласын саясаттан тыс сақтап, азаматтық қоғам қалыптастыру мақсатында жұмыс жүргізіліп отыр.
Бүгінде Ассамблея этносаралық келісімді, қоғамдағы толеранттылықты, халық бірлігін одан әрі нығайтуға септігін тигізіп отыр. Мемлекеттік органдарға экстремизм мен радикализм көріністеріне қарсы әрекет етуге, азаматтардың демократия нормаларына негізделген саяси-құқықтық мәдениетін қалыптастыруға көмек көрсетеді. Этномәдени бірлестіктердің күш біріктіруін, этномәдени орталықтардың, ел халқының ұлттық мәдениеті, тілі мен дәстүрінің өркендеуін, сақталуын және дамуын қамтамасыз етеді. Ол үшін Білім және ғылым, Ішкі істер министрліктерімен бірлескен жоспар бекітіліп, Мәдениет және ақпарат, Сыртқы істер, Әділет министрліктерімен бірқатар бағыт бойынша нақты шаралар атқарылып жатыр. Түптеп келгенде, Ассамблея қызметі Қазақстанның этносаралық қатынастар мәселелерін тиімді шешетін ел ретіндегі халықаралық беделін арттыруға ықпал етеді.
Жалпы алғанда, Ассамблея жұмысының арқасында елімізде этносаралық және конфессияаралық келісімнің бірегей моделі, әрбір азамат этностық және діни ерекшелігіне қарамастан, Конституцияда кепілдік берілген азаматтық құқықтары мен бостандықтарын толық пайдалана алатындай ерекше сенім, ынтымақ, өзара түсіністік ахуалы қалыптасты.
– Мемлекет басшысы «Қазақ тілі уақыт өте келе этносаралық қатынас тіліне айналатынына сенемін» деді. Бұған қатысты не айтасыз?
– Қазақстандағы қазақ халқының мемлекет қалыптастырушы мәртебесі туралы пікірлер алуандығы еліміздегі демографиялық жағдайдың өзгеруіне сәйкес өзіндік динамикаға, өзгерістерге ұшырап жатыр. Кезінде (1959 жылы) республиканың демографиялық құрылымындағы үлес салмағы 29%-ға дейін түсіп кеткен қазақ халқы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында 40%-дан сәл асса, қазіргі кезеңде 70%-ға дейін жетіп отыр. Бұл – ел халқының үштен екісі деген сөз. Яғни кез келген саяси және әкімшілік шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін кворумдық шама, саяси, әлеуметтік мөлшер. Бірақ этносаралық қатынастар деңгейіндегі мәселелердің шешімін іздегенде құрғақ статистикалық дерек жағынан гөрі, мазмұндық жағына көбірек назар аударып, әрбір этностық қауымдастықтың мүддесіне нұқсан келтірмеуді мақсат еткен маңызды.
Әсіресе, кеңестік дәуірде осындай этностық саладағы амалдың жоғынан болған «құрбандықтар» көптеген аз санды халықтарға тән болып келді. Оның ішінде қазақ халқы да тоталитарлық режімнен біршама рухани және мәдени қыспақ көргені ақиқат. Бірнеше рет әліпбиі ауысқан ұлттық тілдің өзі құрып кетуге шақ қалғаны – соның анық көрінісі. Ал енді тәуелсіз ел болған заманда қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алды. Ол Конституция деңгейінде бекіген. Еліміздегі қазақ зиялыларының бір тобы мемлекеттік тілдің қолдану ауқымының кеңеймей отырғанына қынжылады. Мәселен, мемлекеттік тілдің қолдануын үнемі бақылауда ұстау қажеттігін айтатын қозғалыстар мен белсенді азаматтар қоғамда көбейіп келеді. Дегенмен Еуразия ауқымындағы ұлтаралық қатынастар саласындағы мәселелер тек тілдің қызметін өркендетумен шектелмейді, ол көпқырлы, терең мазмұнды. Ол адамдар арасындағы қарапайым тұрмыстық деңгейдегі қатынастардан мемлекеттік деңгейдегі халықаралық қатынастардың үйлесімді өрбуіне дейінгі аралықты қамтиды, мәдени интеграцияның пәрменділігіне тікелей тәуелді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Зейін ЕРҒАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»
