Экономикалық ауыртпалықтар ушығып барады

Мұнай бағасының шамадан тыс құлдырауы әлемдегі қаржылық қиындықтарды одан сайын күрделендіріп жібергені баршаға мәлім. Әсіресе, соңғы екі-үш айда қалыптасқан жағдайлар талайды үрей мен үмітсіздік шекпенін киюге мәжбүр етіп отыр. Мұның дәлелдерін экономика саласының білгірлері санатындағы кіл мықтылардың дағдарысқа қатысты ой-толғамдардан құралған түрлі сараптамалық материалдарынан және «ашық ауыз» статистиканың алдымызға күн сайын жайып салатын сандаған мәліметтерінен көруге болады. Жалпы, қазіргі таңда қаржылық тауқымет­терден туындап отырған жаһандық жаңа түйткілдер бүгінге дейін әлем назарын өзіне аударып келген өзекті проблемаларды сол күйінде екінші кезекке ысырып тастағандай. Бұған экономикалық дағдарыстың ызғарына тоңып, қалшылдаған бірқатар алпауыт елдерде орын алып жатқан жайсыздықтар мен пайда болуы ықтимал қауіп-қатерлердің алғышарт жасап беріп отырғанын жоққа шығара алмаймыз. Шынында, АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Испания және тағы басқа да іргелі мемлекеттердің экономикасындағы кінәраттардан басталған келеңсіздіктердің ауқымы ұлғайып бара жатқаны, әсіресе, Грекия мен Италияның сын көтермес мүшкіл халі, сондай-ақ, жаһанды жайлаған ірі компаниялардың құлдырауы адамзаттың зейінін өзіне аударып-ақ тұр. Ендеше, бүгін біз де осы мәселеге, яғни бірқатар елдердегі экономикалық хал-ахуалға назар салып көрейік.

Қарыз. Оны қайтару парыз

Қаржы дағдарысының алғашқы екпініне әупірімдеп жүріп төтеп берген АҚШ 2014 жылды жақсы нәти­жемен аяқтап келе жатқан-ды. Экономикалық өсім артты, елдегі еңбек күші 240 мың адамға көбейді, яғни жұмыссыздық дең­гейі төмендеп, осыдан 7 жыл бұрынғы жағдаймен (6,7%) теңес­ті. Бірақ өткен жылдың желтоқсан айында мұнда кенеттен жалақы мөлшері азайып шыға келді. Дағ­­дарыстан құтылып, енді ес жия­мыз деп отырған халық тағы да әлеуметтік таршылықтармен бетпе-бет қалды. Сарапшылар бұл жағдайдың бірнеше жылға созылатынын айтады. Шынында, мұнай бағасындағы жағымсыз өзгеріс белең алып тұрғанда елдегі әлеуметтік мәселелер жақын маңда оңтайлы шешімін табады дегенге ешкімді сендіре алмайсың. Ал халықтың әл-ауқатын бұрынғыдай қалыпқа түсіруге АҚШ үкіметі қауқарсыз. Қазір мұнай баррелінің құны құл­дырап барады. Ол әлі де төмен­дей береді дегендей пікірлер өте көп. Сарапшылардың айтуынша, оның енді қайтадан 100 долларға көтерілуі мүмкін емес көрінеді. Бұл АҚШ-ты ауыр кезең күтіп тұрғанын аңғартады. Енді осы сөзімізді тұшымды дәлелдермен нақтылай түсейік. Соңғы күндері америкалық бірнеше саясаткер мұнай нарығын­дағы ахуалдың ел экономикасына кері әсері туралы өз болжамдарын ұсынды. Мәселен, Орталық Азия және Кавказ институтының (АҚШ) зерттеуші директоры Мамука Церетели елдегі 38 қатпарлы мұнай кен орнының 37-сі шығыннан көз аша алмай отырғанын, мұ­най бағасы әлі де төмендей бере­тін болса, жыл ортасына дейін ғана сақтандырылған, қымбат теңіз мұнайын өндіретін ондағы ком­паниялар өз жұмысын доғара­тынын жеткізді. Тағы бір ерекше тоқтала кетер жайт, мемлекет қарызға белше­сінен батып отыр. Стратегиялық және халықаралық зерттеулер орта­лығының (АҚШ) аға ғылыми қызметкері Эдвард Чоу мәлім еткендей, мемлекеттік қарыз деңгейі елдің ішкі жалпы өнімінен 100 пайызға жоғарылап кеткен. Сондай-ақ, маман мұның әлемдегі ең үлкен көрсеткіш екенін айта ке­ліп, алдағы 2 жылдың шең­берінде елге рецессия ауыз салуы мүмкін деген болжамын алға тартады. АҚШ-тың Charles Koch Institute атты зерттеу-оқыту орталығының бюджет және әлеуметтік бағ­дар­ламалар бойынша маманы Эли­сон Акоста Фрейзер болса, ел­дің экономикалық аса қауіпті жолмен келе жатқанын, сондықтан да алдағы жылдарда бюджет тапшылығы 2009 жылдағыдай деңгейге жететінін айтып, өз алаңдаушылығын білдіріпті. Ол 2009 жылы мемлекеттік шығындар 3,5 трлн. долларды құрағанда, бюджет тапшылығы 1,4 трлн. долларға көтерілгенін еске сала отырып, қазір­гі таңда да осы жағдайдың қайталануына алғышарттар бар екенін меңзейді. Э.Фрейзер бұл алғы­шарттардың бірі ретінде 2014 жылы федералды бюджеттің шығыны дәл 2009 жылдағыдай 3,5 трлн. долларды құрағанын атап өткен. Негізінде, сарапшының «АҚШ алдағы уақытта бюджет тапшылығының азабын тартады» деген мазмұнда ой түюіне осы көр­сеткіш итермелеген секілді. 2014 жылғы желтоқсан айы­ның басында штаттардың бұқа­ра­лық ақпарат құралдары елдің мемлекеттік қарызы 18 трлн. долларға, яғни 70 пайызға өске­нін жарыса жазды. Осыдан-ақ біз АҚШ-тың қиын жағдаймен бетпе-бет тұрғанын ұғамыз. Шын мәнінде аяққа оратылып, етекке жармасқан қарызының пайызын төлеу АҚШ-тың экономикалық өсімін тежейтіні, биліктің ой­ла­маған жерден туындаған қиын­дық­тарды реттеу мүмкіндігін шек­тейтіні анық. Мұны түсіну үшін экономист-сарапшы болудың қажеті де жоқ шығар. Кейінгі уақытта атқарушы би­лік елдегі экономикалық сүрең­сіз жағдайларды мойындай баста­ған секілді. Сарапшылардың сөз­деріне қарағанда, өсе түскен мем­лекеттік қарыз бен оның пайыз­дық төлемдеріне жұмсалып жат­қан шығындар үкіметті түрлі әлеу­меттік топтарды қамтамасыз етуге қатысты саясатын қайта қарау­ға мәжбүр еткен. Сондай-ақ, би­л­ік халыққа қаржылай қолдауға қатысты құрғақ уәде беруін азайтқан. Айта кетейік, таяуда АҚШ-тың NBC телеарнасы мен The Wall Street Journal газеті ел халқының басым бөлігі үкіметтің қаржы дағдарысына қатысты ресми мәліметтеріне сенбейтінін мәлімдеген-ді. Бұдан бөлек, арнайы жүргізілген сауалдамалар америкалықтардың 62 пайызы өз елдеріндегі экономикалық жүйені әділетсіздік жайлаған деп есептейтінін көрсетіп беріпті. Қысқарта айтсақ, баяғы дәурені басынан көшкендей күйге енген АҚШ-тың әл-ауқаты, күш-қуаты әлсірей түскен. Дағдарыс алып елдің аяғына тұсау салғандай.

Канада бюджетінің бір бүйірі солқылдап тұр

Канада өзінің 2015-2016 жыл­дарға арналған бюджетін мұнай бағасының арзандап кеткеніне байланысты қабылдай алмай отыр. Өткен аптаның соңында елдің Қаржы министрі Джо Оливер осыған қатысты: «Мен 2015 жылдың сәуір айына дейін бюд­жет жобасын талқылауға ұсына алмаймын. Біз нақты бір шешімге келгенше әрбір мәселені мұқият тексеруіміз керек», деп мәлімдеді. Жаңа жылдың алғашқы айы да аяқталуға таяп келеді. Ал Канада үкіметі осылайша мемлекеттік бюджетті бекітуге асығар емес. Бұған дейін премьер-министр Стивен Харпер қолданыстағы бюджеттің тапшылығы 2,9 млрд. Канада долларын ($2,58 млрд.) құрағанын айта келіп, алдағы екі жылда мұндай кемшілік орын алмайтынын, молшылық болатынын айтқан-ды. Демек, үкімет басшысының осы сөзіне орай, яғни қазына тапшылығын туындатпау үшін билік тарапынан асығыс, жүрдім-бардымға салынып шешім қабылдауға жол берілмейді. Жалпы, тиісті орындардың сақ қимылдауынан-ақ елді біршама қиындықтар күтіп тұрғанын аңғаруға болады. Қазірдің өзінде мұнда күн сайын күрделеніп келе жатқан маңызды мәселелер жетерлік. Бұларды дер кезінде оңтайландыру үшін тиісті шаралар қарастырылмаса, Канадада түрлі әлеуметтік-экономикалық жағдаяттар ушығуы әбден мүмкін. Қазіргі таңда «қара алтынның» арзан­дауы кесірінен елдегі дәс­тү­рлі емес мұнай өндіру ком­пания­­лары банкрот жариялай бас­тады. Өйткені, мұндай өндіріс ошақ­тарына инвестиция салуға тәуекел ететіндер табылар емес. Жақында Канаданың ең ірі мұнай өңдеуші компанияларының бірі – Suncor Energy 2015 жылға арналған бюд­жетін 1 млрд. Канада долларына қыс­қарт­ты. Бұдан бөлек, құрылым 1 мың қызметкерін жұмыстан шыға­раты­­нын жариялады. Оған қосымша, м­амандар санын кеміту еншілес ме­ке­мелерден басқа, компанияның бас кеңсесінде де жүргізілетіні мәлім болды. Бұл мәселенің бергі жағы ғана. Егер жағдай одан әрі күрделене түссе, қазіргі таңда кәсіпорында жұмыс істеп, нәпақасын айырып жүрген 14 мыңға жуық адам дала­да қалуы ғажап емес. Құбылмалы заманға дауа бар ма? Өткен жыл­дың қарашасында ғана компания басшылығы: «Кәсіпорын шығынын өтеуге 7,5 млрд. доллар қаралды», деп бөріктерін аспанға атып, жаһанға жар салған-ды. Бірақ асқақтаған көңілді жаһандағы мұнай бағасының төмендеуі су сепкендей басып тастады. Осы мәселелерге қатысты Suncor Energy компаниясының бас атқарушы директоры Стив Уильямс: «Жұмсалатын қаржы көлемі кәсіпорын активтерінен басым болуы керек. Біз осындай ұстанымды басшылыққа алып, шығындарды қысқарту туралы шешім қабылдадық. Сонымен бірге, баға көрсеткішін үнемі мұқият қадағалап отыратын бола­мыз. Қажет жағдайда дереу тиісті шаралар қабылдаймыз. Әлемдегі мұнай құны жоғары қарқын­мен төмендеп барады. Сарапшылардың алдағы күндерге жасаған бол­жамы көңілге ешқандай сенім ұялатпайды. Олардың ойынша, мұндай кері құбылысқа мұнай нарығындағы өнімдердің шама­дан тыс артуы әсер етуде. Ал экспорт­таушы елдердің көбі өндіріс көле­мін шектеуге ешқандай талпы­ныс жасамай отыр. Бұл жағдайға Қыт­айдағы мұнайды тұтыну көле­мі­нің артуынан еш пайда жоқ», деді. Жалпы, Suncor Energy компа­ниясы Канаданың Альберта про­винциясындағы мұнай қорын өндірумен шұғылданады. Атал­мыш кен орындарын игеру жұмы­сы өте күрделі және үл­кен қиындықтармен жүзеге асады. Мұндағы жұмыстарды іске асыру үшін ірі көлемдегі қаржы қажет. Сарапшылардың сөзіне сенсек, Канада бюджетінің бір қабырғасын жауып тұрған мұнайлы аймақтағы ірі өндіріс орнын қаржыландыруды қысқарту елдің экономикасына айтарлықтай салмақ салып, тығырыққа тірейтін көрінеді.

Шаруасы шатқаяқтаған Шотландия

Еуропалық одақ аумағындағы мұнай мен газ қорының 60 пайызына иелік ететін Шотландияның энгергетикалық ресурстар саласы демігіп тұр. Бұл туралы жаһандық ақпарат көздеріндегі соңғы мәлі­меттерге көз жүгіртсеңіз, нарықтағы мұнай саудасына қатысты сүрең­­сіз­­діктер ел экономикасының еңсе­с­ін езіп тұрғанын тез аңғара қоясыз. Қазіргі таңда тиісті шаралар қабылдауға шұғыл кірісіп кеткен жергілікті билік дағдарысқа қарсы әрекеттерді жүзеге асыруға байланысты арнайы топ құру қажеттігін күн тәртібіне шығарды. Бұл жұмыс тобына аймақта туын­дағалы тұрған күрделі мәселелерді зерттеп-зерделеп, экономикалық дамуды қамтамасыз ету, бюджет тапшылығының алдын алу және азаматтарды кәсіпкерлік пен ин­новацияға ынталандыру міндеттері жүктелмек. Шотландияны қырына алғалы тұрған қауіптердің бетін қайтару – тек жергілікті биліктің ғана емес, бүкіл Ұлыбритания корольдігінің ортақ ісі. Өйткені, аймақ эко­но­мика­сындағы түйткілдер, дәлі­регі, энергетикалық индустрия сала­сындағы тоқырау онсыз да шаруасы шатқаяқтап тұрған Бірік­кен корольдікті есеңгіретіп жібе­ретіні сөзсіз. Сондықтан, жақында Шотландияның бірінші министрі Никола Стерджен Бри­тания үкіметінің басшылығын туын­дап отырған мәселеге назар аударту мақсатында мәлімдеме жасады. Ол өз кезегінде: «Мұнай және газ индустриясына қатысты теріс салық саясаты мен шикізат бағасының төмендеуі жақын арада энергетика саласы қызметкерлерін қысқартуға әкеліп соғуы әбден мүмкін. Бұл жағдайда қол қусырып қарап отыруға болмайды. Негізінен, Солтүстік теңіз өңірі (мұнайлы аймақ) Шот­ландиямен қатар, Біріккен король­дік экономикасының дамуына да үлкен үлесін қосып келе жатқа­нын ұмытпауымыз керек», деп саладан түсетін табыс ортақ болса, онда оның ауырпалықтарын да бірлесе көтеру керек екенін Британия үкіметіне ашық ескертті. Ал Шотландияның энергетика министрі Фергус Ивинг бірінші министрдің пікіріне қолдау білдіре отырып: «Біріккен корольдік үкіметі Шотландияға тығырықтан шығуға көмектесуі тиіс. Сол үшін де Сол­түстік теңіз мұнай өнеркәсібіне салық­ты төмендеткені жөн. Бұдан бөлек, жұмыс жүріп жатқан жаңа мұнай кен орындарына инвестиция тарту үшін қаржылай қолдау көрсетілуі қажет. Бұл бағыттағы іс-әрекеттер тез қолға алынбаса, мәселе күрделеніп кетеді», деді. Осылайша, Шотландияның билік орындары бір тықырдың таянғанын анық сезгендей, тапырақтап, өз беттерінше қам-қарекеттерін жа­сау­да. Мәселенің қалай қарай бағыт алатынын әзірге ешкім айтып бере алмайды. Тек бір білетініміз, елдегі 225 мың адам еңбек ететін, 2 мыңдай компания жұмыс істейтін Солтүстік теңіз мұнай өнеркәсібі қаржы дағдарысының алдында «емтихан» тапсырғалы тұр. Одан қандай «баға» алатынын уақыт көрсетеді. Жолдыбай БАЗАР, «Егемен Қазақстан».