Әділет органдарының рөлін күшейту қажет
Кассациялық соттар жайында Мәжіліс депутаты, Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің мүшесі Үнзила Шапақ баяндама жасады. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот жүйесін реформалау және процестік заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы 14 маусым күні өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысында мақұлданған Конституциялық заң жобасының ажырамас бөлігі саналады. Заң жобасы шартты түрде үш блокқа бөлініп отыр. Баяндама барысында Ү.Шапақ осы үш бөлікке жеке-жеке тоқталды.
– Біріншісі – «Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы» заңға енгізілген түзетулер. Ол сот актісі шығарылған кезде судья заңдылықты өрескел бұзуға жол берген әрбір күшін жойған сот актісін тексерудің жаңа тетігін енгізуге байланысты сот жюриінің жұмысын жетілдіру мәселесі. Екіншісі – әкімшілік әділет. Мемлекет басшысы мемлекеттік басқаруды қайта іске қосу қажеттігін бірнеше рет атап өтті. Саяси қызметшілердің дербес жауапкершілігін арттыра отырып, мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыруға баса назар аудару қажет. Жоғарғы Сот жартыжылдық негізде мемлекеттік органдардың қызметіне олардың әкімшілік актілеріне немесе іс-әрекеттеріне шағымдану туралы талап-арыздарды сотта қарау нәтижелері бойынша белгіленген проблемалар мен кемшіліктерді анықтау тұрғысынан талдау жасайды, – деді баяндамашы.
Депутаттың айтуынша, өткен жылы мемлекеттік органдарға қойылатын талаптардың қанағаттандырылуы 63%-ға жеткен. Яғни ұтылудың тұрақтылығы мемлекеттік органдардың әлі де сот практикасын ескере отырып, әкімшілік қызметтің біркелкілігін қамтамасыз етудің тиісті шараларын қабылдамайтындығын көрсетіп отыр.
Бұдан бөлек, баяндамашы сот орындаушысының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдануға байланысты істерге де назар аударды.
– ӘРПК-ні қабылданғаннан кейін мұндай істер әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібімен қаралады. Атқарушылық іс жүргізу туралы заң сот орындаушысының әрбір әрекетіне шағымдану құқығын береді. Бүгінде мұндай құқықты борышкерлер асыра пайдаланады.
Сот орындаушылары бұзушылықтарды растайды және келіседі. Жоғарғы Соттың мәліметтеріне жүгінсек, сот орындаушыларымен істердің 55%-дан астамы олардың заңсыз әрекеттерін растаумен аяқталады. Сондықтан мұндай даулар бойынша әділет органдарының рөлін күшейтіп, оларға сот орындаушыларының қаулыларының күшін жою құқығын беру орынды деп санаймыз. Бұл атқарушылық іс жүргізуді жедел орындауға мүмкіндік береді, – дейді Үнзила Шапақ.
Кассациялық саты жетілдіріледі
Баяндамашы тоқталған заң жобасының үшінші блогі кассациялық сатыны жетілдіру мәселесіне қатысты.
– Сот ісін жүргізу мәселесі ең өткір, күрделі және өзекті мәселелердің бірі болып қала береді. Сот төрелігін жүзеге асырудың сапасы мен азаматтардың соттарға деген сенім деңгейі әр сот сатысы жұмысының тиімділігіне тікелей байланысты. Кассацияның бүгінгі моделі азаматтар мен заң қоғамдастығы өкілдері тарапынан елеулі сынға ұшырап отыр. Азаматтық және қылмыстық iстер бойынша кассациялық өтiнiшхаттарды алдын ала қараудың тәртiбi мен шарттары әртүрлi. Азаматтық істер бойынша судья азаматтардың өтінішхаттарын алқалы қарауға беру туралы шешім қабылдайды. Қылмыстық істер бойынша тек 2023 жылдың шілдесінен бастап кассациялық өтінішхаттарды алқалы алдын ала қарауға көшу жүзеге асырылды. Бірақ бұл тәртіп те жетілдірілмеген, себебі бір «үштік» судьялар алдын ала қарайды, ал екінші «үштік» судьялар істі мәні бойынша қайта қараған кезде әріптестерін қолдамауы мүмкін, бұл процеске қатысушылардың наразылығын тудырып отыр, – деген депутат мұндай шағымдар тек әкімшілік әділет тәжірибесінде жоқ дейді, өйткені онда «жаппай кассация» жұмыс істейді.
– Барлығы «жаппай кассация» қағидаты бойынша жұмыс істеуге тиіс, яғни істер бірден кемінде 3 судьядан тұратын құрамның қарауына түсуге тиіс. Мемлекет басшысының тапсырмасымен, Жоғарғы Сот кәсіпкерлермен және заң қоғамдастығымен дербес кассациялық саты құру мәселесі бойынша консультациялар раундын, яғни кездесулер өткізді. Қорытындылары бойынша дербес кассациялық сатының жаңа моделі ұсынылды. Яғни бұл жерде елордада қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша 3 кассациялық сот құру туралы сөз болып отыр, – деді баяндамашы.
Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін сот арқылы қорғаудың сапасын арттыруға мүмкіндік беретін заң жобасының негізгі новеллалары туралы егжей-тегжей айтып өткен Ү.Шапақ өзге депутаттардың сұрақтарына да жауап берді.
Мәселен, депутат Ерлан Саиров заң жобасын қолдайтынын айтып, баяндамашы мен Жоғарғы Сот өкіліне сұрағын жолдады.
– Әділеттілік таба алмаған азаматтар Президент әкімшілігіне, Жоғарғы Сотқа, Мәжіліске келіп, шағым жазып жүгінетін. Мұндай шағымдар қазірдің өзінде өте көп. Осы заң қабылданғаннан кейін азаматтардың Жоғарғы Сотқа арыз-шағымы тоқтай ма, әлде әрмен қарай жалғаса бере ме? Өйткені сот жүйесіне, оның ішінде Жоғарғы Соттың шешімдерімен халықтың келіспейтін шағымдары аз емес, – дейді Е.Саиров.
Баяндамашы Ү.Шапақ бұл сұраққа жауап ретінде 2016 жылы бес сатылы сот төрелігінен үш сатылы сот төрелігіне көшкен кезде кассация айтарлықтай қысқартылғанын атап өтті. «Мемлекет басшысы айтып өткендей, бүгінде істердің тек бес пайызы кассациялық сатыға жетіп отыр. Яғни азаматтардың шырылдайтыны – кассацияға қолжетімділік жоқ. Сондықтан кассациялық кезеңге қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін азаматтардың шағымдарын жаппай кассацияға жіберуді ұсынып отырмыз», деді депутат.
Реформаның қателігі қайта түзетілмек
Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Нұрсерік Шәріпов те талқылау кезеңінде жаппай кассацияның қажеттілігіне тоқталды.
– 2016 жылы қабылданған заңдағы өзгерістер бүгінгі кассациялық істерді шектейді. Судьялардың азаматтық істер бойынша дара «үштікпен» қаралған актілерге баға беруі үнемі сынға ұшырап келеді. Біз оны мойындаймыз. Яғни 2016 жылғы соңғы реформа тиімсіздігін көрсетті. Ал арыз-шағымдар азая ма дегенге келсек, азаматтық істер саласы бойынша кейінгі үш жылда 270 мыңдай шешім шығардық. Оның облыстық деңгейіндегі апелляцияға арыздану көлемі 10-12 пайыз ғана. Одан әрі аспайды. Бұрынғы реформада кассациялық шектеу тұрғандықтан біз осындай келеңсіздікке тап болып отырмыз. Заң жобасы қабылданғаннан кейін сот шешімдеріне деген арыз-шағымдар күрт азая түседі деп айта алмаймын. Себебі кез келген сот шешімінен кейін ұтатын және ұтылатын тарап бар. Әрине, ұтылған тараптың міндетті түрде өз шындығы, өз ақиқаты бар. Ол өзінің мүддесін қорғап әрмен қарай түсіндіре береді, шағым жаза береді. Сондықтан шағымдар азаяды деп бірден кесіп айта алмаймыз. Бірақ сот төрелігіне деген қолжетімділік арта түсетіні анық, – деді Жоғарғы Сот өкілі.
Заң жобасы бойынша қосымша баяндама жасаған Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің төрағасы Снежанна Имашева жаңа модель елордада үш кассациялық сотты, яғни қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша соттарды құруды көздейтінін айтып өтті. Жұмыс тобының қарауына енгізілген ұсыныстар бойынша кассацияға істер алдын ала қараусыз үш судьядан тұратын алқаға тікелей түседі. Баяндамашының айтуынша, кассациялық соттардың құрылуымен Жоғарғы Соттың да рөлі өзгермек. Оның жұмысы сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз етуге бағытталады.
Сұрақ-жауап кезінде Жоғарғы Соттың, жалпы сот жүйесінің ашықтығы, билік тармақтарының арасындағы байланыс жөнінде де айтылды. Мәселен, депутат Ринат Зайытов бір жылдан бері сайлаушылардың арыздарымен соттың қабылдауына кіре алмай жүргенін айтса, Еділ Жаңбыршин әділ сот төрелігі болмай Әділетті Қазақстан құра алмайтынымызды жеткізді.
Осылайша, жалпы отырысқа қатысып отырған 90 депутаттың үшеуі қарсы шығып, төртеуі қалыс қалып, үшеуі мүлдем дауыс бермей, 80-і жақтап дауыс берген сот жүйесін реформалау және процестік заңнаманы жетілдіруді көздеген заң жобасы бірінші оқылымда мақұлданды. Сондай-ақ күн тәртібінде өзге де бірқатар заң жобалары қаралып, тиісті шешімдері шығарылды. Арасында бірқатар халықаралық келісімді ратификациялайтын заңдар да қабылданды.
Киіз үйдің киесімен ойнап...
Әлеуметтік желідегі бабаларымыздан қалған қасиетті мұрамыз – киіз үйді қорлаған бейнероликке қатысты депутаттық сауал жолдаған Самат Мұсабаев өз наразылығын жеткізді. Сауалын еліміздің Бас прокуроры Берік Асылов пен Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы Ермек Сағымбаевқа бағыттаған депутат:
– Сан ғасыр бойы хандарымызға еңсесі биік ақ орда, халқымызға құт ұялаған баспана болған киіз үйге және басқа да құндылықтарымызға ақпараттық шабуыл да басталды. Күні кеше киіз үйде ұлттық киім киіп, жартылай жалаңаштанып ойқастаған үшеудің әлеуметтік желіні шарлаған бейнеролигі исі қазақтың ашу-ызасын тудырып отыр. Халықтың бұған наразылығы әбден орынды. Олардың ойына келгенді істеп, тал түсте төрімізде тайраңдағаны – нағыз басынғандық. Олар бүгін төрімізде тайраңдаса, ертең төбемізде ойнамасына кім кепіл? Сондықтан бұған көз жұмып қарап, жай қалдыра салуға болмайды, – деп, құзырлы органдарға аталған бейнеролик бойынша құқықтық баға беріп, оған қатысты нақты шара қолдануды сұрады.
Депутат Жанарбек Әшімжанов Алматы қаласына еліміздің әр өңірінен ағылған көші-қонға байланысты мегаполистегі тұрғын үйге деген қолжетімділіктің төмендеп бара жатқанын мәселе етіп көтерсе, Нұртай Сабильянов «Семей орманы» мемлекеттік табиғи орман резерваты» республикалық мемлекеттік мекемесінің қызметкерлеріне үстемақы төлеу, әлеуметтік қорғау шараларын жетілдіру мәселесіне байланысты Үкімет басшысына сауал жолдады.
