Шәкәрімнің өлең өлшеміндегі жаңашылдыққа бет бұруы ақынның ұлы Ахаттың мына бір естелігінен байқалады: «Бір күні Абай Шәкәрімді шақырып алып: «Осы қазақта алты, жеті, сегіз, он бір буынды шумақтар бар. Тоғыз, он, он екі буынды өлең шумағы болуы мүмкін бе? Әй, ондай болмайтын шығар», дейді. Шәкәрім ертеңіне тоғыз, он, он екі буынды өлеңге ән шығарып әкеліп, Абайға тыңдатады». Шәкәрім өлеңдерінің құрылысын зерттеуші Айгүл Үсеннің айтуынша, бұл әңгімелер екі ақынның тұрақты түрде формалық ізденісте болғанынан хабар береді. «Шәкәрім өлең құрылымына немқұрайды қарамай, керісінше, өлеңнің ішкі сарайын ашатын кілт ретінде таныған. Өлеңнің көркемдік қуатын әдемі сөз кестесінен іздемей, ырғақтық-интонациялық жүйесінен іздеген. Оның жаңаша өрнектелген жүйеге негізделген өлеңдері сөзге сараң, ой мен сезімге бай, интонациясы құнарлы болып келетіні де осыған байланысты», дейді ғалым.
Сөз арасында ырғақ ұғымы жиі тілге тиек етілді. Ырғақ – музыканың уақыт жүйесіндегі дыбыс реттілігі. Оны өлең ішінде шебер меңгерген жанның ән өнеріндегі талғамы биік болмауы мүмкін емес. Сол себепті Шәкәрімнің музыкалық мұрасы – бүгінгі өнертанушылардың өзекті тақырыбының бірі.
1931 жылы Александр Затаевич «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» жинағында «Шәкәрім Құдайбердиннің әні» деген атпен алғаш рет ақынның «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» атты туындысын жарыққа шығарады. Бұл еңбекте Затаевич Шәкәрім әндеріне тұңғыш баға беріп, №156 анықтамасында «Шәкәрім Құдайбердин – Семей уезінің қарт ақыны, қазір тірі, жасы жетпістер шамасында. Жинақта келтірілген әні орыс әндері үлгісіне еліктеп шығарса керек», деп жазады. Бұл әнді еліміз егемендік алғаннан кейін, Шәкәрім әндерін кең түрде насихаттаған марқұм әнші Келденбай Өлмесековтің орындауында бейне таспаға жазып алынған мұрағаттан тыңдауға болады.
Шәкәрімнің музыкалық жан-жақты біліктілігін танытатын тағы бір туынды – «Жаңа ойдан шығарған бір бөлек ән» шығармасы. Бұл ән классикалық романс стилінде жазылған. Ән күрделі формаға негізделген үш бөлімнен тұрады. Жалпы, ақынның қазақ музыкасындағы басты жаңалығы – романстың мажордан минорға ауысып, екі тональносте шығарылуы. Минор – үш дыбыстылық аккордқа және оның өзіндік мәнеріне негізделген үйлесім. Оның бұл қасиеті дыбысқа мұңды, қайғылы сипат береді. Ал мажорлық лад болса – көтеріңкі көңіл, сергектік мағынаны үстейді. Қазақта модуляциясы бар әндер кездеседі. Бірақ бір бөлімі басқа тональноске ауысуы мүлде жоқ. Ән әрқашанда бастапқы тоникада аяқтала-тұғын. Ал Шәкәрім екі лад мажор мен минорды алма-кезек ауыстырып отырып, тыңдарманның көңіл толқынын олай да былай да тербейді. Әннің сапалық маңыздылығына ақынның өзі былай деп тоқталады:
«Бос айғай,
Құр ойбай
Ән деме, ойла.
Жасық әннен қандай пайда бар,
Болмас онда тәтті нәр.
Ұйқасты,
Сипатты
Ішкі сырлы жырыңды әнге қос.
Сөзі жан,
Әні тән жарасымды келсе
тыңдар оны дос».
Өкінішке қарай, қазір жалпы халыққа ақынның екі-үш әндері ғана таныс. Ал оның 15 әні, екі күйі әлі насихатталып жатқан жоқ. Ақынның музыкалық мұрасын мұрағаттан ақтарып, халыққа танытқан Шәкір Әбенов, Келденбай Өлмесеков, Жәнібек Кәрменов секілді зерттеушілер мен әншілер керек-ақ. Ақын заманында «...Есіңе алып келгенде қабіріме, шаттықпен шалқытып, әніме саларсың» деп ұрпағына аманат қалдырады. Сол себепті Шәкәрімнің музыкалық мұрасы зерттеліп, зерделене түсіп, қазақпен бірге жасай береді деп сенеміз.
