Инфографиканы жасаған – Амангелді Қияс, «EQ»
Сарапшы Мағбат Спанов долларсыздандыру ұзақмерзімді саясат, оның сәтті немесе сәтсіздігі туралы айтуға әлі ерте дейді. Сарапшының баяндауынша, долларсыздандыру үдерісін Ұлттық банк немесе Үкіметтің қаулысымен жеделдете алмаймыз. ШОБ белсенділігі, ұлттық инвесторлардың ішкі нарықпен интеграциясы долларсыздандыруды жылдамдатып, теңгенің бәсін арттырады.
Дамушы экономика үшін шетел валютасындағы депозиттер үлесінің 50%-ға жетуі «сыни қарсылық деңгейі» ретінде қабылданады. Ал бізде ол деңгейден әлдеқайда төмен. Сарапшының айтуынша, инфляцияның қазіргі деңгейі, қолайлы экспорттық баға, әріптес елдерге қатысты жағдай елдегі долларсыздандыру үдерісін жеделдетуге мүмкіндік береді. Ұлттық банктің бірқатар стратегиялық маңызды бағытты біріктіруі – қаржы сегментінің тұрақтылығын арттыруға, инфляцияны қолдауға, валюта және ақша нарығындағы құбылмалылықты төмендетуге басымдық беріп отыр.
«Күні кешеге дейінгі жағдай шетел валютасындағы депозиттерге қаражатты орналастырудың тартымдылығын төмендетіп келді. Бірақ жағдай өзгерді. Бізге долларсыздандыру туралы біраз уақытқа дейін ұмыта тұру керек. Кейінгі жылдары бірнеше банктің нарықтан күтпеген жерден кетуіне байланысты сенім депозитіне селкеу түсті. Бұл жағдайда шағын депозиттердің салымшылары жинақтарын қолма-қол шетел валютасы түрінде сақтауды жөн көруі, ірі салым иелері Батыс банктеріне аудара бастауы мүмкін. Бұл жағдай теңгенің жағдайын әлсіретіп жіберетіні анық. Рубль мен теңгенің қатар құнсыздануы теңге депозитінің тиімділігіне кері әсер етіп жатыр. Ұлттық валютаның төлем және жинақ құралы ретінде танымал болуы, ең алдымен, оның тұрақтылығына байланысты. Сонымен қатар Қазақстанды қамтитын шағын нарық экономиканы долларсыздандыру мүмкіндіктерін шектеп отыр», дейді М. Спанов.
Кейінгі екі жылда долларды санкциямен қаруландырып, санкция құралы ретінде пайдалану доллардың жаһандық резервтік валюта ретіндегі позициясына нұқсан келтіреді деп үміттену де, алаңдаушылық та көбірек байқалды. Бірақ олай болмады. Әлемде әзірге долларға бәсеке болатын валютаның төбесі көрінген жоқ. Доллардан бас тарту туралы пікірді Қытай, Ресей, Латын Америкасы елдерінен тарап жатқан ақпарат көздерінен жиі байқаймыз. Бұл мәселе – БРИКС-тің басты мақсаттарының бірі.
Кейінгі жылдары әлемдік саудадағы долларлық операциялардың үлесі өзгеріссіз қалды (шамамен 80%). Юань үлесі аз ғана өсті. Қытаймен сауда блогіне кіретін елдер юаньмен өзара сауда үлесін 4%-дан 8%-ға дейін ұлғайтты. Кейінгі онжылдықта Қытай доллардағы халықаралық төлемдердің үлесін 80%-дан 50%-ға дейін қысқартты, ал юаньмен – нөлден 50%-ға дейін өсті. 2000 жылдан бері шамамен 12 триллион долларды құрайтын халықаралық валюталық резервтердегі доллардың үлесі 72%-дан 59%-ға дейін төмендеді. Дәстүрлі емес валютадағы резервтердің жалпы үлесі 2%-дан 11%-ға дейін өсті.
Кейінгі екі онжылдықта шетелдік инвесторлар қолындағы долларлық бағалы қағаздардың көлемі алты есе – 5,5 доллардан 33,4 триллион долларға дейін өскен. Дүние жүзінің пайлық қорлары, сақтандыру компаниялары мен зейнетақы қорлары өз қоржындарындағы долларлық бағалы қағаздардың үлесін 7,7 пайыздық тармаққа арттырды. Олардың сұранысы, әсіресе америкалық емес компаниялар шығарған долларлық облигацияларға жоғары. Мұндай облигациялардың барлық долларлық облигация арасындағы үлесі 8,5%-дан 17%-ға дейін өсті. Шетелдік инвесторлар өздерінің долларлық активтерінің үштен екі бөлігін облигацияларда және үштен бірін акцияларда ұстайды. Бірер айдан бері портфельдеріндегі долларлық бағалы қағаздардың үлесін арттырып жатыр.
Қазір әлемдік сарапшылар долларсыздандырудың тәуекелі туралы жиірек айта бастады. Олардың айтуынша, мұндай жағдайда жаһандық сауда мен инвестиция блоктарға ыдырап, протекционизм күшейеді. АҚШ бюджетінің тапшылығы артып, федералдық резервтік жүйенің тәуелсіздігіне күмән туады. Мұндайда санкциялар саясаттың ғана емес, экономиканың да қолындағы қолшоқпарға айналып кетуі әбден мүмкін. Ал саясаттанушылар мұндай бағыт белең алса, доллар құнсызданады, мұның соңы оның жаһандық үстемдігін жоғалту үдерісін жылдамдатады деп болжайды.
Қаржыгер Ілияс Исаевтың айтуынша, елдің қаржы нарығы олигархиялық қысымнан енді тазарып келе жатыр.
«Үкіметтің екінші деңгейлі банктерден қарызды қайтару тәсілін теңгенің тынысын ашуға бағытталған қадам деп қабылдау керек. Бірақ біздің елде ірі капитал иелері қаржысын Батыс банктерінде сақтайды. Несие алу үшін Батыс банктеріне жүгінеді. Ал орта бизнестің депозиттегі теңгелей салымы мардымсыз. Олигархтардың шетелдік активтерін қайтаруының нәтижесін ел әлі сезген жоқ. Біз бұл жұмысты елден қаржы шығаруды шектеумен қатар жүргізуіміз керек. Мұндай тәжірибе дамыған елдердің бәрінде бар», дейді.
Сарапшылар арасында долларға шамадан тыс тәуелділік валюта нарығындағы тұрақсыздықтың негізгі факторы ретінде қарастырылады деген пікір көп айтылады. Мұндай пікірді ҰБ да құп көреді. Бірақ соңғы кезде тәуелсіз сарапшылар бұл бағыттың девальвацияға балама бола алатын сипатына көбірек назар аудара бастады.
Сарапшы Расул Рысмамбетовтің айтуынша, долларсыздандыру қалыпты жүріп жатыр. Ал дүрбелең теңгенің рубльмен валюталық паритетінен ажырай бастағанына байланысты.
«Теңге сияқты жұмсақ валюта болғандықтан, оның бағасындағы болмашы өзгерістің өзі доллар сатып алуға мәжбүрлейді. Бұл – кейінгі онжылдықта қалыптасып қалған құбылыс. Кез келген ел үшін, тіпті дамыған елдер үшін де сенім мәселесі – ғаламдық мәселе. Ұлттық валютаға деген сенім экономикалық және саяси жүйеге деген сенімнің барометрі. Сол арқылы ақша-несие саясаты мен экономикалық ахуал қалыптасады. Мен долларсыздандыру бағытының тек популистік сипатына ғана назар аударамын. Дәл қазір долларсыздандыруды бастап кету – стратегиялық қателік, әлемдік қаржы нарығынан оқшауланып қалған Ресей рубліне қолдан жем беру», дейді сарапшы.
АЛМАТЫ
