Ғалым Жайлыбайдың қазіргі шығармашылық бағытында, оның ішіндегі лиро-пәлсапалық өлеңдері мен ең кейінгі жазылған «Содом мен Гоморра» атты сүйекті шығармасы кісілік келбеттің айғыздалуы, жүректің қарайып, түнектің молаюы секілді таразы тарта алмайтын мәселелерді кеңінен көтереді.
Туындыға негіз болған – Інжіл мен Құран аяттарында баяндалатын Лұт пайғамбар және оның қауымының оқиғасы. Бұл – өте кең тараған діни-мифологиялық сюжет. Ғылымда мұны синкретизм дәуіріне тән «қалыптасқан сюжетті» арқау ету деп атайды.
Шығыс Анадолы, Тигр мен Евфрат өзендеріндегі Месопотамия ойпаты, Арабия түбегі және Африка материгінің солтүстік-батыс бөлігі ежелгі әлемнің ең ірі өркениеттері пайда болған адамзат тарихының бесігі болды. Тарихта осы жерлерді мекендеген барлық халыққа Алла Тағала адамдарға дұрыс жол туралы хабарлаған өз елшілерін жіберді. Бірақ көптеген халық өздерінің иелеріне қарсы көтеріліс жасады, оның елшілерін қабылдамады, Құдайдың пайғамбарларын қуып шығарды және өлтірді. Сондай қарғыс атқан халықтардың бірі Өлі теңіз жағасында, қазіргі Израил аймағында өмір сүрген. Оны Лұт пайғамбар қауымы дейді. Қасиетті жазбаларға сәйкес Лұт бұл халықты нәпсі батпағынан аршып, кісілік биікке көтеруге жіберілген елші еді.
Бірде пайғамбар Содом жұртының әрекеттерінен жиіркенетінін жеткізіп, Хақ Тағалаға «Тәңірім, мені және отбасымды мыналардың зұлымдықтарынан құтқар» деп дұға қылады.
Әрі қарай Ғалым Жайлыбай Лұт пайғамбарды құтқару үшін көктен жерге түскен үш періштенің жайын баян етеді. Тәңірі Тағала оның тілегін қабыл қылған еді. Періштелер жүздерінен нұр тамған үш жігіттің бейнесінде келеді.
Осы тұста поэманың маңызды кейіпкері бой көтереді. Ол Лұттың зайыбы – Уахила еді.
...Сыртқа шығып жар салыпты Уахила:
– Үйімізге қонақ келіп қалды, – деп.
Әрі қарай ақын Уахиланың портретін жасауға кіріседі:
«Хақ пайғамбар қатыны еді – Уахила,
Сайтан ойға жақын еді – Уахила.
Бұл-дағы бір хатқа түскен оқиға –
Имандының тырнағына тати ма !?».
Осы тұста Уахиланың антогонистік позициясы анықталады. Пайғамбарлар Алланың дәргейінде кешулі болғанмен, олардың жарларының бәрі тақуа емес еді. Лұттың жағдайында солай. Бір кезекте бұл деталь Хауа Ананың Адам атаны рұқсат етілмеген жемісті жеуге шақырғанындай болып көрінгенімен, екеуінің мәртебесі жер мен көктей. Уахиланың дәл осы әрекеті кейінгі бақытсыздығының себепшісі болатынын ақын астыртын ұқтыра бастайды.
Уахиланың хабары желдей тарайды. Азған жұрттың барлығы анталап, Лұттың үйіне келеді. Бәрінің де ойында жалғыз нәрсе. Нәпсі тояты. «Әй, Лұт! Есігіңді аш! Қонақтарыңды бер бізге», деп айқайлайды. Лұт қатты сасады.
Содан кебіннен тырдай, сенімнен жұрдай Содом жұртының әсте түзелмесін біліп, жаратушы оларға жұлдыз жаңбырын жаудырады. Лұттың отбасына қаланы тастап қашыңдар деп ескертеді.
«Лұттың жарын еске алыңдар» дейді Інжілдің ілкі аятында [Лука 17:32]. Расында, Лұттың әйелі кім болған? Оның әлпеті қандай, нәсілі нешік? Ол туралы біз мағұлымдар емеспіз. Біз тек оның Лұтпен бірге шайтан шаһарын тастап шығып, ескі күндегі есіргі сәттерін қимай жалт бұрылған сәтін білеміз.
...Содом мен Гоморра отқа оранады. Жалғыз Лұттың ғана отбасы жаратушының фазылымен құтқарылады. Лұт пен Уахиланың қолынан ұстап, періштелер оларды қаладан алып шығады. «Арттарыңа қараушы болмаңдар» дейді періштелер Лұттың отбасына. Бірақ Уахила ол ескертуді ұмытып кетеді.
«Құдайсыздар қаласын қия алмай тұр,
Ұжмақ мекен осы – деп қиялдаған».
Соңғы рет жалт бұрылғанында Тәңірі оны тұз мүсінге айналдырып жібереді. Жаратушының жазасын ақын қаламы былай бейнелейді:
«Қыран құстың қиясы құздан болар,
Қарашада қақ тұрса ызғар қонар.
Есі адасқан ессіздің ескерткіші
мұздан болар, болмаса тұздан болар...»
Енді аталған оқиғаның танымдық тамырына герменевтикалық, семиотикалық барлау жасап көрелік. Уахила неге шайтан шаһарын қимай қалды? Ол пайғамбардың жары бола тұра, неге құтқарылмай қалды? Уахила мен құдайдың арасындағы байланыс қаншалықты берік еді? Осы сұрақтарға жауап іздеу үшін оқиғадағы бірнеше мезеттерге көңіл аялдатайық.
Аңдасаңыздар, Лұттың отбасын күнәһарлар кентінен періштелердің өзі алып шықты. Бұл Лұттың үй-ішіне ғана бұйырылған бақ еді. Уахила қолын періштенің өзі ұстаған бақытты жанның бірі еді. Жалт бұрылып қарағанға дейін. Бұдан біз нені ұғынамыз? Тәңірдің алдында ешкімде жайдан-жай артықша құқық болмайды. Мейлі пайғамбардың жары немесе ұлы болсаң да, тозақ отынан құтқарылдың деген сенімнен алшақ болған жөн. Христиандарда «құдайдың «немерелері» болмайды» деген тәмсіл бар. Құдайға апаратын баспалдағын әркім өзі қашау керек деген мағына жатыр мұнда. Әйтпесе сондай ұлықтардың жақын адамы бола тұра, тәңірдің кешірімінен тыс қалған пенделер аз емес. Мәселен, Елисей пайғамбардың қызметшісі Гиезий, Апостол Павелдің шәкірті Димас, Иисус Христостың он екінші шәкірті Иуда Искариот.
Екінші, бұл тәмсілде құдайдың қанша сүйікті досы болғанымен, оның шарттарын бәрібір орындау керек деген мазмұн менмұндалайды.
Үшінші, арға қиғаш келетін барлық істен жиіркену. Қолыңмен қарсы келе алмаған күннің өзінде, іштей жек көру керегі – осы сюжеттің басты нысаны. Уахила Содомнан шыққанымен, Содом оның жүрегінен шықпаған еді.
«Ақ қараның арасы» атты поэманың қорытынды бөлігінде ақын қаланың қызыл-жасыл шамдарынан жан ұшыра безінеді. Сақ-сақ күлген сайтандар салтанатынан қашып келіп ақиқаттың ақ шұғыласынан пана іздейді. Тіпті күнәһарлар кентін тып-типыл еткен жаратқан әміріндей, ақында тәңірлік диапазонда әлемге үн қатады. Артынша өзінің екі-ақ түсті: ақ пен қараны ғана мойындайтынын ашып айтады.
Иә, Содом мен Гоморра – инсаният пен сайтаният некесінен туған қос шаһар. Оның аты тарихта күнәһарлар кенті деп мәңгілік бәдізделіп қалады.
Тозақы тастардың астында қалған тозған қалалар адамзат санасында ұлы ескерту болып сақталары хақ. Лұттың пайғамбарлық миссиясы мен Уақиланың уақиғасы – ешқашан бітпейтін ғибрат ғазалы. Ғ.Жайлыбайдың вариациясындағы «Содом мен Гоморра» поэмасы – әдебиетіміздің жауһар туындылары санатындағы салуалы шығарма.
