Ол сөйлегенде неге екенін білмеймін есіме Мүслім Базарбаев түседі. Ұзын бойлы, аппақ шашы алқызыл жүзіне жарасқан аяулы ағамыз өте көрікті кісі болатын. Ұлы Мұхтар Әуезовтің шын шәкірті бола білген біртуар азаматтың Мәдениет министрлігін, кейін Сыртқы істер министрлігін басқарғанын қадірлі атқамінерлердің көбісі білмейді. Ғабит Мүсіреповтің Баяны айтпақшы, «Бағым ба, сорым ба?» дегендей оқу бітіріп Алматыға қалам ба деген оймен баяғыда әлгі ағаның алдына барғаным бар. Бала демей, шала демей менің «мұңымды» мұқият тыңдап: «Айналайын, оқу бітіргендердің бәрі Алматыда қала берсе, өзге өңірдегі мәдениетті кім сүйрейді? Өзің сезімтал бала екенсің. Сондықтан айтам» дегені есте. Ол кісінің қоңыр үні, әр сөзін байыппен санама жетердей айтуы ерекше әсер етті. Алматыға алып қалмаса да, менің жалындап тұрған жаныма жол көрсеткен сол кісі болатын. Дархан да қазір сол ағалар салған сара жолға түскен.
Осыдан екі-үш жыл бұрын ол «Egemen Qazaqstan»-ды басқарды. Шерхан көкеміздің кезіндегідей «Егемен» тағы да түрленіп шықты. Шенеуніктердің өзі шекесінен қарайтын газет басқаша түлеп сала берді. Саясат, экономика, мәдениет, білім, яғни руханияттың ортасына айналды. Бұл «Егеменнің» мемлекетке де, қазаққа да ерекше еңбек еткен кезі болды. Оның үстіне Дархан – жақсы журналист. Жазғандары «қыздың жиған жүгіндей» әдемі де әсерлі. Ойлары өткір, айтары анық.
«Егемен» сол кездері Алаштың ұланын да, ұранын да жоқтаушы газет болды. Иә, әрі жазушы, әрі журналшы болу кез келгеннің қолынан келе бермейді. Бұл кезең айтуға оңай болғанмен, еске алуға қиындау карантинге тап болған шақ еді. «Ковид» деген құбыжық әр үйдің есігін тырмалап, ажал түтінін алды-артына бұрқыратқан кез-ді. Осы кезде Дархан ақындығын қоя қойып, азамат ретінде қайраткерлігін паш етті. Фейсбук, инстаграмм секілді әлеуметтік желілерде біраз жұмыс тындырған екен.
Бүгінгі менің қолыма тиген Дарханның жаңа кітабы «Нүкте философиясы» – сол шақта шыңдалған, шымырланған дүние. Сөз шебері – ұстаның ой көрігін гулетіп, көне сөзді түлетіп, естігенін, тергенін, көне кітап бергенін бір арнаға тоғыстырған сияқты.
«Ғарыштан қарағанда Жер шары нүкте сияқты. Қараңғы түнде зау биікке көз тастасаңыз, толған ай адамның қолына сыйып кететін ноқаттай ғана». Бұл – кітаптың алғысөзі.
Астроном жазған, Аристотель түсіндірген, Абай әнге қосқан жарық айдың суретіндей. Дархан – лирик, махаббаттың маңында емес, философиялық биікке көтерілген қаламгер. Оның Құранды да, Тәуратты да, Інжілді де оқып қана қоймай, Шығыс әдебиетін де терең зерттеген зерделі екенін осы кітаптан білесіз. Дархан бір жағынан Абай тамсанған, тәлім алған Шығыс әдебиетіне сүйенсе, екінші жағынан Абайға арқа сүйейді. Әрбір жазған эссесінде еңселеніп алдыңнан Абай шығады. Кешегі досы Ербол мен таң алдында елес болған Тоғжанға тап болғандай сезімге бөленесің. Қимайсың... қоштасқың келмейді. Осындайда «Нүктенің» нүкте емес, көп нүктеге айналғанын амалсыз мойындайсың. Жазушының, ғалымның телегей теңіз біліміне, оқыған-тоқығанына, көрген-білген, жүрген жеріне шүкір дейсің. Жүдә көңілің толады. Көне Исфаханның төріндегі майданға келгендей, Тәж Махалдың түбінен тастай су ішіп, Бағдаттың базарынан ыстық нан алғандай... Рабатта қор-қорын шегіп рақатқа батқандай... Шамның шырайлы кешін батырып көзінің қарасы емес, ағына – ақылыңнан адасып Аданадағы сұлудың беліне қолың тигендей күйге бөленесің... Қожа Хафиз айтқан «Бір меңіңе Самарқан мен Бұқараны берер ем...» дегенге сенесің. Имандай иланасың.
Кеңпейіл дарқандық деген осы дейсің. Шын сүйген ақынның ақ жүрегі. Ғашық жүрек – әлемге нұр шашқан шайырдай. Хафиз ақын қаланы, қаланы емес, жүрегіндегі, жанындағы, қанындағы шаһарды сүйгені үшін сыйлаған... Сондықтан да сол шайырға бас иесің, құрмет тұтып, төріңді ұсынасың. Дарханның жазғаны дәл осындай, жаныңды сергітеді. Есенин жырлаған Шаганэ амалсыз тілге оралған...
Шаганэм менің, Шаганэм!
Өзіңдей қыз өзен бойын маңайлап,
Жан-жағына жаутаң-жаутаң қарайлап,
Жүрген шығар, жүрген шығар мені ойлап.
Шаганэм менің, Шаганэм!..
Бір сөзбен айтсам, Дарханмен жақсы сөйлессең, «Мың бір түннің» таңына жеткеніңді байқамайсың. Қызыл арай қызығыңды бөлгендей тоймай тұрасың. Мен Мұхаңды – Мұхтар Әуезовті көрген жоқпын. Бірақ оның шәкірті болған, жалғасындай жақсы ғалым Зейнолла Қабдоловты білуші ем... Академик ағамыздың телегей теңіз біліміне тәнті болып таң атқанша қасында болып, айтқанына бас изегем. Неткен білім, қандай жады. Қазір Дархан сондай болған. Өзі де, сөзі де академик ағасындай бекзат, дегдар.
Жақсы кітап – жан азығы. Дәл солай. Кітаптан жеріген, жиіркенген, ажыраған, адасқан қоғамда ақыл аспаны, парасат майданы болмаса ой отаны мен толғану тауы туралы айту оңай емес. Дей тұрғанмен, қазақ руханиятына, әдебиетіне тағы бір татымды дүние келгеніне іштей қуандым.
Дархан да даңғайыр бағбан секілді. Бойындағы сөлін де, қолындағы «Нөлін...» де бүгін бізге сыйлапты. Баласы атқа, шапса үйде отырып, тақымын қысар анадай, қазақтілді жандардың «Нүкте философиясына» қол соғары анық.
Қараңызшы, тағы да нүкте шықты алдымнан.
Әйгілі Румидің сөзін сәл өзгертіп айтсақ, «Аналардың қабірін мазарлардан іздемеу керек. Өйткені олардың мәңгілік мекені біздің жүрегімізде». Қандай образ, неткен философия, пәк дүниедей пәлсапа. Саф дүниені, гауһар ойды тек кітаптан ғана емес, жүректен іздеу керек. Өйткені ол – көп нүкте. Көп нүкте емес дөп нүкте. Біреу түсінер, біреу түсінбес. Алайда ол, басқа әңгіме...
Талғат ТЕМЕНОВ,
Қазақстанның халық әртісі, кинорежиссер
