Бұған дәлел – әлемге жазу мәдениетінің үлгісі ретінде танымал 38 таңбалы түрік-руна жазуы және тасаттық – құрбандық рәсімін атқаратын киелі орындар, моңғол даласында жайылып жатқан балбалтастар...
1990-1993 жылдары Моңғол-Жапония бірлескен экспедициясы Моңғолия аумағындағы көне түріктердің киелі орындарын анықтап шықты. Олар келтірген дерекке сүйенсек, мемлекет көлемінде тасаттық беретін 489 киелі орын болса, олардың 86-сы ақсүйектер әулетіне тән екен.
Сондай-ақ моңғол даласында көне түрік мұрасы 400-ден астам әртүрлі балбалтас шоғыры болса, осының ішіндегі ең ірісі, ең көп балбал орналасқан жер – Үнгіт кешені.
Бұл нысан Түп аймағының Алтынбұлақ сұмын өлкесі Тула дариясының алқабында ел астанасы Ұланбатыр қаласынан 80 шақырым жерде. Кешен – әлем бойынша ең көп балбалтас шоғырланған нүкте. Олардың саны – 552. Десек те, кейінгі жылдары жүргізілген зерттеу жұмыстары 30-ға тарта балбалтастың бүлініп, жоқ болғанын анықтады.
Кешен – VI-VIII ғасыр мұрасы. Иесі – көк түріктер. Мұнда адам бейнелі балбалдардан басқа арыстан, қой мүсіндес жәдігерлер бар. Мүсін тастар күншығысқа қарай 2 шақырым созылып, тізбектеле орналасқан.
Кешеннің айналасы 55х38 метр көлемде төртбұрыш пошымды кереге тастармен қоршалған. Қоршаудың бұрыштары доғал. Мүсін тастардың жасалу формасы мен стилі басқа өлкеден табылған балбалдардан басқашалау. Яғни шебер ойылып, сұлу бәдізделген.
Өткен жылы кешен аумағынан ерте кезде отырықшылар көшпелілердің атты шабуылынан қорғану үшін төрт жағында үшкір ұшы бар, қалай лақтырса да бір ұшы көкке қарап шаншылып жататын сірге темір және қыш құмыраларды тапты.
Сонымен қатар төрт бұрышы тас қабырғалы бейіт іспетті нысанды қоршай орналасқан 13 ағаш бағананың қалдығы анықталды. Осыған қарап археологтер бұл жерде тасаттық пен құрбандық рәсімін атқаратын орын болған деген пайым айтады.
Аталған кешенді бақылау, аман сақтау ісін 2001 жылдан бастап «Құстай» (Хустай) атты қоғамдық ұйым қолға алыпты. Бұл мекеме 2005 жылы кешеннің сыртын темір шарбақпен қоршаса, 2007 жылы арнайы сұйық пайдаланып, тас мүсіндердің тұғырын тапжылмайтын етіп бекітіп шыққан. Ал 2009 жылы қисайған, құлаған тас мүсіндерді тік тұрғызыпты. 2020 жылы Моңғолия үкіметі Үңгіт кешенін мемлекет қамқорына алу туралы №13 қаулы қабылдады.
