Жалпы, ұлттық тарихымызда бейнелеу өнері тым кенже дамығаны ащы да болса шындық. Оның ішінде мүсін өнері тіпті кеш өріс алған. Алматыдағы Аманкелді батырдың алғашқы монументтік ескерткішін 1947 жылы дағыстандық шебер Хасболат Асқар-Сарыджаның авторлығымен қоладан құйылып орнатылды. Дегенмен кейінде Хакімжан Наурызбаев бастаған мүсіншілердің талантты бір шоғыры өсіп жетілді.
Кеңестік кезеңде мүсіншілер сол кездің саясатына сай, белгілі бір тақырып шеңберінен шыға алмай, көбіне-көп түрлі кеңес көсемдерін сомдаумен шектелді. Еліміз егемендік алғалы бері бұл салаға да еркіндік берілді. Қазір мүсіншілер нені, қалай кескіндеймін десе де ерікті. Әсіресе хандарымыз, батыр-бағландарымыз, би-шешендерімізді мүсіндеуге кең жол ашылды. Бүгінде ірі қалалар тұрмақ, алыс ауыл, аудандарға бара қалсаңыз да ел қорғаған батыр бабалар бейнесі қасқайып қарсы алады. Міне, осы тұрғыда көп болып кеңесетін, әлі де болса ойласатын түйінді мәселелер бар.
Ғасырлар қойнауында бұйығып жатқан батыр бабаларымыздың бейнесін халқымен қауыштыру әлбетте, құптарлық құбылыс. Дегенмен атамекеннің қамы, атажұрттың бағы жолында алысып, арпалысып өткен асыл бабаларымыздың ұлылығын көрсету мақсатында қойылған осы ескерткіштердің бір-біріне тым ұқсас болып келетіні ойлантпай қоймайды. Олардың бәрі бірдей ат үстінде, басында дулығасы, қолында қылышы, найзасы. Қайсыбір жылы Катонқарағай ауданына барғанымызда Қаратай бабаның ат үстінде емес, жанында – бір қолында тізгін, бір қолында найза ұстап тұрған ескерткішіндегі мүсінші мен сәулетшінің жаңаша шешімін көрген едік.
Тағы бір келеңсіздік – монументальды ескерткіштердегі сәйкессіздік, яғни бет-бедері, болмыс-бітіміндегі тепе-теңдіктің сақталмауы, басқаша айтқанда, мүскін кейіпке айналуы. Соңғы жылдар бедерінде орнатылған осындай ұсқынсыз бірді-екілі ескерткіштің қайта алынып тасталғаны көпшіліктің жадында болса керек.
Қанша дегенмен, ел көлемінде сәулет, мүсін өнері саласында ұлан-асыр жұмыс атқарылып жатыр. Қала, аудандардағы қауырт құрылыс жұмысымен қатар, бұрнағы өткен хан, батыр, билер тұрмақ, көптеген белгілі тұлғаларымыз, қайраткерлерімізге ескерткіш, бюсттер орнатылды. Алматыда бұрыннан қалыптасқан үрдіспен елдің басты қалаларында есімі берілген көше бойларына, бастарына сол тұлғаның ескерткішін қою жақсы дәстүрге айналды. Қала сәніне сәтімен қосылған ескерткіштер көп. Сондай-ақ кейбір қалалардағы, мәдениет ошақтарындағы, музейлердегі мемориалдық кешендер өз алдына бір төбе.
Осы орайда ел көлемінде батыр, билерге қойылған ескерткіштердің көбейіп бара жатқаны ойлантады. Бұл қарқынмен болашақта ескерткіш тұрғызылмаған батыр қалмайтын шығар, тегі. Оған Президент сынаған «атасына қойылған ескерткіштерді», бейіт-қорымдардағы қаптаған бюстерді қосыңыз. Келеңсіз-ақ көрініс. Бұдан шығатын қорытынды, жауапты орындар жер-жерде осы мәселеге қатысты жұмысты жүйелі жүргізуі қажет. Орнатылып жатқан ескерткіш-мүсіндерді тізімге алып, оларды күту, қорғауды дұрыс жолға қою керек. Ескерткішті кімге, қалай орнату мәселесі де ел болып, мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдар бірлесіп, ойласып, ескерткіштер мен монументтер орнату жөніндегі мемлекеттік комиссияның түпкілікті шешімімен бекітіліп отыруы тиіс. Болмаса, жоғарыда айтқандай, байлықтың буына семірген қалталылар немесе жалған ұраншыл кейбір азаматтар елді, қауымды жұмылдырып, өз ата-бабасы тұрмақ, өзіне де ескерткіш-мүсін орнатып тастаудан тайынбайтыны белгілі. Кей өңірлерде бұл тіпті бәсекеге айналып кеткендей.
Еліміз бен жеріміздің қалыптасуы мен дамуына айрықша атсалысқан, ерлік танытқан, есепсіз еңбек сіңірген батыр бабаларымыз, қайраткерлеріміз қандай құрметке де лайық. Сол тұрғыда ескерткіштер де ұлттық ұлы мұраттарымызды ұлықтауға, ел бірлігін нығайтуға қызмет еткені абзал.
