Әлем қақтығыстан көз ашпай тұр

Жүзге жуық елдің тыныштығы бұзылған

Жуырда Institute for Economics & Peace (IEP) халық­ара­лық сараптама орталы­ғы жаһандық бейбітшілік индексінің (GPI) 18-басылымын жарыққа шығарды. Оның қорытындысын қарасақ, 97 елдің тыныштығы бұзылған. Әсіресе Газа мен Украинадағы соғыс жаһан­дық бей­бітшілік деңгейінің төмендеуіне негізгі себеп болып отыр. Мәселен, 2023 жылы шайқаста қаза тапқандар саны 162 мыңға жеткен. Бүгінде 92 ел өз шекарасынан тыс қақтығысқа қатысуға мәжбүр. Был­тыр зорлық-зомбылықтың жаһан­дық экономикалық сал­дары 19,1 трлн долларға дейін өс­кен, бұл әлемдік ІЖӨ-нің 13,5 па­йызын құрайды. Қақты­ғыстар үкіметтер мен кәсіпорындар­ға айтарлықтай қауіп төндіре­ді. Қазір 108 ел бес қаруын сайлап отыр. 110 миллион адам зорлық-зомбылық қақтығысына байланысты босқын атанған. Осы уақытта 16 елде жарты миллионнан аса босқын жүр. Солтүстік Амери­када зорлық-зомбылық көбейген.

Аталған басылымның мәлі­метіне сүйенсек, кішігірім сойқан болашақта ірі қақ­тығысқа айналуы әбден мүмкін. Мысалы, 2019 жылы Эфиопия, Украина, Газа секторы кіші­гірім қақтығыс қатарына жатқызылған. Әлемдегі қырғи-қабақ ошағындағы 162 мың өлім-жітімнің төрттен үш бөлігі Украина мен Газа секторына тиесілі. Олардың жартысынан көбі – Украинаның үлесінде, онда қақтығыс салдарынан 83 мың адам қаза болған. Ал 2024 жылдың сәуі­ріндегі жағдай бойынша Палес­тинада 33 мың адам өлімі тіркел­ген. Жалпы, осы жылдың алғаш­қы төрт айын­да дүние­жүзін­де қақтығыс салдарын­ан 47 мың адам ажал құшқан. Institute for Economics & Peace сарапшыларының айтуынша, егер дәл осындай қарқын осы жылдың соңына дейін сақталса, бұл 1994 жылы Руандадағы геноцидтен кейінгі қақтығыстан қаза тапқандардың ең көп саны болмақ.

Зорлық-зомбылықтың жа­һан­дық экономикалық әсері 2023 жылы 19,1 трлн долларды немесе бір адамға 2 380 долларды құраған. Қақтығыс нәтижесінде ІЖӨ шығы­ны 20 пайызға артқан. Ал бейбітшілікті сақтауға бөлінген шығын жалпы 49,6 млрд долларды құраған, бұл жалпы әскери шығыннан 0,6 пайызға төмен.

Әлемдегі ең бейбіт ел

Исландия 2008 жылдан бері әлемдегі ең бейбітсүйгіш ел атанып отыр. Одан кейін Ирлан­дия, Аустрия, Жаңа Зелан­дия, Сингапур көшбасшылар бестігі­не енді. Ал Йемен әлем­дегі ең мазасыз елдер рейтин­гін­де Ауғанстанды алмастырды. Бұдан соң Судан, Оңтүстік Судан, Ауғанстан, Украина тұр. Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка ең мазасыз аймақ болып қала береді. Мұнда тынышы қашқан әлемдегі он елдің төртеуі, сондай-ақ Судан мен Йемен орналасқан. Десе де, БАӘ аймақтағы бейбітшілік деңгейі жоғары ел болып тұр. Жалпы, кейінгі 18 жылда бейбітшілікке нұқсан келгенімен, 112 елде кісі өлтіру деңгейі төмендеген, 96 елде қылмыс азайған.

– Кейінгі он жылда бейбіт­шілік деңгейі төмендеді. Біз қақтығыстың рекордтық санына, милитаризацияның өсуіне, халықаралық стратегиялық бәсекелестіктің шиеленісуіне куә болып отырмыз. Қақтығыс әлемдік экономикаға теріс әсер етіп, бизнес тәуекелдері бұрынғыдан да күшейді. Бұл әлемдік экономиканы әлсіретеді. Сондықтан барлық елдің үкіметтері мен кәсіпорындары кіші­гірім қақтығысты шешуге күш салуы керек. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқтал­ғанына 80 жыл болды. Қазіргі орын алған дағда­рысты шешуге әлемдік көшбасшылар инвестиция салудың жолдарын қарастырғаны дұрыс, – дейді Institute for Economics & Peace халықаралық сараптама орталығының негізін қалаған атқарушы төрағасы Стив Киллели.

Еуропа ең бейбіт аймақ болып қала береді, бірақ биыл олардың әскери шығын­ы өзге жылдармен салыс­тырған­да едәуір өскен. АҚШ пен Канада­да да зорлық-зомбылық қылмысының көрсеткі­ші­не байланысты бейбіт жағдай нашарлаған. Азия-Тынық мұхи­ты аймағы бей­біт­шілік деңгейінің аздап төмендеуімен екінші ты­ныш аймақ болып қала бере­ді. Папуа-Жаңа Гвинеяда аумақ пен жер иелену туралы дауларға байланысты тайпа­лық зорлық-зомбылық күшейген, осыған орай мұн­да да халықтан маза кеткен. Орталық Америка мен Кариб теңізінде де тыныштық бұзылған, өйткені Гаити сияқ­ты елдерде ұйымдасқан қыл­мыс пен азаматтық толқу­ толастамай тұр. Осыған қара­мастан Сальвадор әлем­дегі ты­ныштық ұйыған елдер қатарына енген. Оңтүстік Америка бейбітшілік деңгейі 3,6 пайызға төмендеген екін­ші ірі ел болды. Онда адам өл­тіру, саяси кикілжің мен іш­кі қақтығыс орын алып отыр.

Қақтығыстардың сипаты өзгерген

Стив Киллелидің пікірінше, қақтығыс өрши түсіп, интер­на­ционалды сипатқа ие бол­ған сайын олардың шеші­мін табу мүмкіндігі азаяды. Мәселен, Украина мен Газа секторы – нақты шешімдерсіз жалғасып жатқан «мәңгілік қақты­ғыстың» бір мысалы. IEP көрсеткіші бо­йын­­ша қақ­тығыстың түйі­нін тап­қан оқиғалар саны 1970 жыл­дар­дағы 49 пайыз­дан 2010 жыл­дары 9 пайыз­ға дейін төмен­деген. Сол кезең­де бейбіт келі­сім­дермен аяқталған қақт­ығыс саны 23 пайыздан 4 па­йызға дейін қысқарған. Қақ­ты­ғыс­тарға әсер ететін тағы бір негізгі фактор – асим­мет­­риялық соғыс тех­­ноло­гия­сының әсері. Бұл мем­лекет­тік емес топтар­ға, сон­дай-ақ кішігірім немесе аз қуат­ты елдерге алпауыт мем­лекеттермен немесе үкі­мет­­термен қақтығыстар­дағы бә­се­келестікті едәуір жеңіл­­детеді. Ұшқышсыз ұшу ап­па­рат­тарын пайдаланатын мем­ле­кет­тер саны 16-дан 40-қа де­йін өс­кен, бұл 2018–2023 жыл­дар ара­лығында 150 пайыз­ға артқан. Сол кезеңде ұш­қыш­сыз ұшу ап­па­рат­тарын қолдана оты­рып, кем деген­де бір шабуыл жа­саған мемле­кеттік емес топ саны 6-дан 91-ге дейін өскен.

Украинада қақтығыс бас­тал­ғалы 91 ел қару-жарағын қамдай бастады. IEP сарапшылары көптеген елдің әскери шығыны ұлғайып жатқанын алға тартады. Осыны ескере отырып, алдағы жылдары жағдайдың жақсаруы екіталай екенін айтады. Әскер саны азайып, технологияның мүмкіндігіне көбірек иек артылып отыр. Мәселен, кейінгі онжылдықта 100 мемлекет қарулы күштер санын азайт­қан, ал жаһандық әскери әлеует 10 пайызға өсті. IEP зерт­теуі АҚШ-тың әскери әлеуеті Қытайдан, одан кейін Ресей­ден әлдеқайда жоғары екенін көрсетіледі. Айта кетсек, әскери әлеует, әдетте, тек әскери активтердің санын ескере отырып есептеледі.

Таяу Шығыстағы шиеленістер

Газадағы қақтығыс салдарынан Израильдің рейтин­гі рекордтық деңгейге – 155-орынға дейін төмендеген. Ал кейінгі онжылдықта Палес­тина 145-орынға түсіп, тынышы бұзылған елге айналды. Шие­леністі баса көрсете оты­рып, палестиналықтарға деген теріс көзқарасы бар израильдік БАҚ-тағы басылымдар саны 1999 жылы 30 пайыз болса, 2023 жылы 92 пайызға дейін өскен. Ал палестиналық бұқаралық ақ­парат құралдарының из­раиль­діктерге деген теріс көз­қарасы бар басылымдар саны 1999 жылы 30 пайыздан аз болс­а, 2023 жылдың басында 85 пайызға дейін артқан. Сондай-ақ қақтығыс бүкіл Таяу Шығыс аймағын, соның ішінде Сирия, Иран, Ливан және Йеменді дағ­дарысқа ұшыратып, эконо­микалық салдары өскен. Қақ­тығыстың одан әрі етек алуы әлемдік экономикаға қатты әсер етті. 2011 жылы азаматтық соғыс басталғаннан кейін Сирия экономикасы 85 пайызға кері кетті, ал 2022 жылы қақты­ғыс басталғаннан кейін Украина экономикасы 29 пайыз­ға құлдыраған.