Сурет: abai.kz
Бұл жағдай Ресейдегі бұратана халықтар мен орыстандыру саясаты кезінде де, кейінгі кеңес одағы дәуірінде де қайталанды. Көптеген ұсақ ұлттар өздерінің ұлттық ерекшеліктерінен айырылды. Бұған мысал чуваштар, комилер, якуттардың тағдыры. Ақселеу Сейдімбектің «Ресейде бір миллион қазақ бар, соңғы бір ғасырда олар бір ауыз өлең шығарған жоқ, бір сырмақ сырған емес, яғни рухани бедеулікке ұшырап отыр» дегені бар еді. Мұның салдары, соңғы нәтижесі түсінікті.
Аустралиялық аборигендер де отаршылдық саясаттың салдарынан өз мәдениетінен көз жазып қалды. Мұндағы басты мәселе олардың дәстүрлі салтының бұзылуы, тіл мен діннің ауысқанынан. Қазір ондағы аборигендік тілдер тобы жойылып кетті немесе тілді қолданушыларынан айырылып қалды. Осы жағдайлардан түсінеріміз, мұндай құбылыс бір ұлттың тек рухани тұрғыдан ғана емес, әлеуметтік және саяси тұрғыдан да көптеген қиындыққа тап болатынын дәлелдей алды.
Ақселеу Сейдімбектің жоғарыдағы сөзіне қайта оралсақ, мұнда терең мағына жатқаны шындық. «Соңғы ғасырда олар бір ауыз өлең шығарған жоқ» дейді. Гәп, міне, осында. Яғни бір халықтың өз қағынан жерінуінің тамыры да осы. Өлең шығармаудан әдебиетсіз қоғам қалыптасады, ал сол қоғамда өмір сүрген ұрпақтың бағыты да түсінікті.
Әдебиетсіз қоғам көп нәрсені жоғалтады. Яғни рухани бедеулікке тап келу деген сөз. Ол жоғалтулардың ішінде тіл мен дін, сана мен ой, тек пен негіз, тарих пен мәдениет, бостандық пен азаматтық ұстаным деген қасиеттер бар. Мейлі қай тұрғыдан ойласаңыз да, менің түсінігімше, Шекспир, Гомер, Данте, әл-Фараби, Абайларды білімге құштар қоғам өмірге әкелді және өз деңгейіне көтере алды. Ежелде жазба әдебиеті болмаса да, фольклор мәдениеті жақсы дамыған халықтар көп. Соның бірі – біз. Ал төл әдебиетіміз бен мәдениетіміздің ұлан-ғайыр даламызға шөл басар сусын болғанының да өзіндік себебі бар, жаңағы «бір ауыз өлең шығару» міндетін ол тұста аузы дуалы, сөзі жүйелі жыраулар мен ел бастаған тұлғалар түсіне алды. Артынан самсаған қол ерткен батырларымыз өмірдің өзін өлеңмен өрнектесе, үйдегі жары сырмақ сырып, сары қымыз сапыра білді. Түсіне білгенге, осының бәрі рухани жетістік.
Ал жаңа ғасырда, жаһандану кезеңінде өз мәдениетіміз бен тілімізді, салт-дәстүрімізді қалай сақтап қаламыз деген сұрақтың бар екеніне көз жұмбаймыз. Ресей империясының, одан кейін кеңестік жүйенің салқыны тиген ұлт ретінде, қазіргі күні ана тілінің тағдырына алаңдаған халық ретінде бізге де серпіліс керек болып тұрғаны шындық. Киіз үйді мұражайдан тамашалап, ана тілімізді ауыл тілі деп «бағалайтын» ұрпақтың өсіп келе жатқаны да рас.
Жойылып бара жатқан тілдер туралы зерттеулер соңғы жылдары әлемдік ғалымдардың назарын аударды. Қазіргі кезде әлемде шамамен 7 000 тіл бар, бірақ БҰҰ деректері бойынша олардың жартысына жуығы осы ғасырдың соңына қарай жойылып кетуі мүмкін. Америкалық лингвист Григорий Д.С.Андерсон 2005 жылы жойылып бара жатқан тілдер институтын құрып, дүниежүзі бойынша зерттеу топтарын жасақтаған.
Олар «Living Tongues» жобасы аясында әлемнің әртүрлі аймақтарындағы сирек кездесетін және жойылу алдында тұрған тілдерді құжаттап үлгерді. Қазіргі қоғам Андерсонның зерттеулері арқылы тілдердің жойылуы тек тілдік қана емес, мәдени, экологиялық және ғылыми ақпараттардың жоғалуына әкелетінін түсіндірді. Бұған мысал ретінде Сібірдегі тыва халқын алуға болады. Тыва тілі жоғалудың алдында тұр, өйткені ол тілде сөйлейтіндер саны аз, жаңа буын бұл тілді игермей, орыстілді болып қалыптасқан.
Аустралияның жергілікті халықтары өз тілдерін сақтап қалу үшін арнайы бағдарламаларды, соның ішінде ана тіліндегі оқу курстарын енгізді. Жойылып бара жатқан тілдер әлемдік мәдениет пен білімнің ажырамас бөлігі. Жоғалған әрбір тілмен бірге халықтың тарихы, дүниетанымы және мәдени ерекшеліктері де жойылады. Ғалымдар мен халықаралық ұйымдар осы тілдерді құжаттау, сақтап қалу және оларды жас ұрпаққа жеткізу жолдарын іздестіруде. Технологияларды пайдалану, тілдерді оқыту бағдарламалары мен мәдени мұраны қолдау шаралары – жойылу қаупіндегі тілдерді сақтап қалудың маңызды құралдары.
Зерттеулерге сүйенсек, Африканың орталық аймақтарында көптеген этностық топтардың тарихи жыр-дастандары жоқ. Көптеген тайпаларда тарих ауызекі түрде сақталып, тайпа көсемдерінің ауызша әңгімелері мен салт-жоралғылары арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Олар оқиғаларды жырлармен емес, би, музыка және драмалық қойылымдар арқылы баяндайды. Мысалы, пигмейлер немесе бушмендер сияқты халықтарда күрделі эпикалық жырлар немесе дәстүрлі жыр-дастандардан гөрі мифологиялық әңгімелер басым. Полинезия мен Микронезиядағы кейбір халықтар өздерінің өткенін көбінесе ата-бабалар туралы аңыздар арқылы жеткізген, бірақ оларда Орталық Азия немесе Еуропа халықтарындағыдай құрылымды эпикалық жырлар жоқ. Бұл халықтар көбінесе ауызекі түрде және діни рәсімдер арқылы өткендерін еске алады. Осының бәрін рухани құлдырауға апарар жолдың бастауы дегіміз келеді.
