38 жасында жазықсыз жала құрбаны болған ғалым ҚазПИ-де кафедра меңгерушісі, КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының тіл, әдебиет секторы жетекшісі, халық ағарту комиссариатының коллегия мүшесі және әдістемелік – авторлық оқулықтар секторының меңгерушісі, Ұлт мәдениетін зерттеу институтының ғылыми кеңесі мүшесі және тілтану бөлімінің меңгерушісі, терминком төрағасы, Қазақстан орталық атқару комитетінің мүшесі қызметінде қыруар шаруа атқарды. Алаш ардақтысы жөнінде академик Шора Сарыбаев «Қазақ тіл білімі кадр жағынан да, жазба еңбектерінің саны жағынан да, сапасы жағынан да, түркологияға қосқан үлесі жағынан да сүбелі табыстарға жетсе, оның іргетасын қаласқан Байтұрсынов пен Жұбанов тәрізді ұлы тұлғаларға қарыздар» десе, Әбдуәли Қайдар «Құдайберген Жұбанов қысқа ғұмырында бір өзі академиялық институт атқарарлықтай ауқымды жұмысты орындап шықты» деп баға берген. Жиында ҰҒА академигі Кәрімбек Құрманалиев жеті тіл білген ғалымның қайраткерлігі насихатталмай жатқанын, оның төңкерістен кейінгі халықты сауаттандыру, мектеп ашу ісіндегі еңбегін зерделеуді ұсынды. Осы ретте Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты Сабыржан Мұхтаровтың айтары бар. «Ертеректе үлкендерден Қ.Жұбановтың ағайынды Төлеу Бәсенов пен Нәби Жақсыбаевты жетімдер үйіне орналастырып, кейін оларды Ленинградқа оқуға жіберіп, қаражат жіберіп тұрғанын естідім. Кейін осы жайында Құдайберген атамыздың жары Раушан әжеміздің естелігінен оқыдым. Төлеу мен Нәбидің өздерімен тығыз араласып тұрғанын Есет Құдайбергенұлы да айтқан еді. Төлеу Бәсенов – тұңғыш қазақ сәулетшісі, ал Нәби Жақсыбаев металлургия саласының білікті маманы, басшысы, Социалистік Еңбек Ері», дейді ол.
Тілдің түпнегізін зерттеуге басымдық берген
Халықаралық «Қазақ тілі» академиясының және халықаралық түркітану орталығының президенті Ерден Қажыбек Құдайберген Жұбанов көтерген лингвистиканың мәселелері қазіргі күні де өзектілігін жоймағанын атап өтті. Ғылыми жаңалықтар ерекше жылдамдықпен ашылып жатқан уақытта ұлттық әлеуетімізді сақтап қалуда ел тарихын объективті зерделеу өте маңызды. Мұның алғышартын арыстарымыз қалай бастағанда кедергілерге тап болды. Мәселен, түркі халықтары тарихын шумерлерден бастап зерттеуге тырысқан Нәзір Төреқұловтың еңбегі жойылып, Мұхамеджан Тынышбаевтың кітабы жоғалып кетті. «1970 жылдары Ташкент университетінің оқу залынан М.Тынышбаевтың қолтаңбасы бар кітабын көрдім. Кейін Әлкей Марғұлан осы еңбекті елге алдырды. Қазақ мемлекетінің тарихы бір қауымның елге өкпелеп, көшіп кеткен елеусіз оқиғасынан басталмайды. Біз әлі күнге дейін сақ дәуірінен басталған көне тарихымызды білмейміз. Мыңжылдықтардан келген тұтас ілім Әл-Фараби, Баласағұни еңбектерінде, Ясауи хикметтерінде көрініс тауып, Абай мен Шәкәрімнің толық адам тұжырымдамасымен жалғасты. Құдайберген Жұбановтың көне тілдердің өзара байланысын зерттейтін ең қиын сала – полилингвистикаға көңіл бұруы да кездейсоқтық емес. Жеті тілді жетік білген ғалым қазақ тілінің терминологиясын қалыптастыруда тілдің түпнегізіне сүйену қажет деген теория ұсынды. Өкінішке қарай, оның «баялистикасын» түсінетін адамдар санаулы ғана болды. Тілдің түпнегізі дегенде мына мәселені естен шығармаған жөн. Күллі түркі халықтарында екі тіл болды. Бірі – туыс халықтарға ортақ, ғылыми, кітаби, мәдени, саяси, поэзия тілі түркі, кейін шағатай тілі деп аталды. Онымен бүкіл түркі халқы хат-хабар алмасты. Екіншісі – қырғыз, ноғай, қазақ, құмық, қарашай, т.б. бөлінген туыс халықтардың өз тілі», дейді Ерден Қажыбек.
Ғұмырын математикалық лингвистикаға арнаған Асқар Құдайбергенұлының да еңбегі зор. Математика, музыка, лингвистиканы кәсіби түрде зерттеген осы әулеттің ғылымға қосқан үлестеріне жалпытүркілік деңгейде зерттеу жүргізілсе, текті әулеттердің қоғамды ілгерілетудегі рөлін бағамдауға қозғау болар еді. Осы жағынан Ақтөбе өңірлік университетінде бірнеше жыл бұрын ашылған Жұбановтар зертханасының рөлі өте жоғары. Бұл тұлғатану бағытындағы зор қадам, дейді Ерден Қажыбек.
Тектілікпен келген темір мінез
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры Анар Фазылжанның тіл тарихына байланысты зерттеулердің кенжелеп қалғанын жасырмады. Адамның тілі мен санасы арасындағы байланысты зерттейтін психолингвистика саласы да тұралады, қазақ тілінің этимологиялық жаңа сөздігін даярлау да кезек күттірмейтін іс. «Мұның алғышартын алыңғы буын бастап кетті. Мәселен, Қ.Жұбанов «Күй» деген мақаласында күй төңірегіндегі қаншама көне сөздердің этимологиялық анықтамасын бере отырып, жыр мен толғау, қисса-дастандардың ұлттың рухы, жаны екендігін ұғындырады. Психолингвистикада ұлттық сана, мемлекет, отан, туған жер ұғымдары баланың ой-санасында қалыптасып, өмірлік бағдарына айналады. Осы ұғымдарды толықтай сіңіру қазіргі жаһандану кезінде өзектірек бола түскенін көріп отырмыз. Сондай-ақ қолданбалы лингвистиканың негізін қалаған Асқар Құдайбергенұлы Жұбановтың еңбектеріне де тереңірек үңілу керек.
М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының Семей қаласындағы филиал директоры, филология ғылымдарының докторы Бауыржан Ердембеков Құдайберген Жұбановтың адами болмысына тоқталды. Губерниялық оқу бөлімінде қызмет еткен жылдардан бастап дарынды жастардың білім алуына жағдай жасаған, үйінде жатқызып қаржылай көмектескен. ҚазПИ-де оқытушылық қызметінде де жас мамандарды ғылымға, ұстаздыққа баулыған. «Пікір қайшылықтарына байланысты Ахмет Байтұрсынұлы мен Құдайберген Жұбановтың арасына алауыздық туғызғысы келгендерге қарамастан, олар аға мен інідей сыйласты. Ахмет Байтұрсынұлы қуғындалып, жұмыстан босап қалғанда, ҚазПИ-ге жұмысқа орналасуына себепші болды. Көркем мінезді, сабырлы, аса білімді, саясатқа да белсене араласпаған, таза ғылым мен білімінің соңында жүрген Құдайберген Қуанұлы абақтыға қамалса, әрі кеткенде Сібірге айдалса жаны аман қалар ма еді деп күйінеміз. Қылмыстық айыптау ісімен танысқанымызда, оның атылуына қасында жүрген, студент кезінен таныс, бірге қызметтес болған екі әріптесінің арызы себеп болғанын білдік. Бұл жерде іштарлық пен көреалмаушылықтан басқа ештеңе жоқ. Тергеу материалдарын оқып отырып, ғалымның батылдығына тәнті болдық. Түрлі жазалау, қинауды айтпағанда, бала-шағасына зиян тигіземіз деген қысымнан соң айыпталушылар амалсыздан мойындауға, кешірім сұрауға мәжбүр болса, Құдайберген Қуанұлы ажалға қасқайып тұрып, кесімді сөзін айтқан. Аштан қырылған адамдардың сүйегінің үстіне орнатқан социализмнің қажеті қанша дейді тергеушіге. Большевиктердің қазақтарға жасап жатқан қанқұйлы әрекеттерін тергеушінің бетіне басу жүрек жұтқандық қана емес, тектілікпен келген темір мінез. 1930-ы Абайға қарсы басталған шабуылдар 1950-і жылдардың соңына дейін жалғасып, әдебиеттану ғылымының берекесін кетірді. Ақын мұрасын негізсіз шабуылдардан екі адам қорғаса, оның бірі – Мұхтар Әуезов, екіншісі – Құдайберген Қуанұлы еді. 1934 жылы жазған мақаласында Құдайберген ағамыз Абайдың қуғында жүрген Тұрағұлы жөнінде атап кетеді. Осы мақаладан Абайды тереңірек зерттеуге қамданғанын байқаймыз. Шығыс классиктері, ренессанс өкілдерін Абайдың шығармашылық болмысымен салыстырады. Абайдың ойшылды, шығармашылық болмысының тереңдігі, тілінің шұрайлылығы жан-жақты талдана келе, Жұбанов ұлы ақынымызға халық әдебиетінің ірі өкілі деп баға береді. Бұл жерде айтып өтетін бір мәселе – қазіргі кезде біз айтып жүргендей емес, халық ауыз әдебиеті деп емес, халық әдебиеті деп қалыптастырған», деді Бауыржан Ердембеков.
Конференцияны қорытындылай келе, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің ректоры Лаура Қарабасова қазіргі өзгермелі, сын-қатерге толы дүниеде студенттерімізге дұрыс бағдар беруде, олардың мемлекетшілдік ұстанымдарын қалыптастыруда және өмірде өз орындарын табуда тұлғатанудың маңыздығын атап өтті. «Қазақ қоғамының сапалық дамуына жақсы үлгі бола білген Жұбановтар әлі де талай ұрпаққа өнеге болып қалмақшы. Екінші жағынан, қазақ тілінің заманмен бірге өсіп, жаңа тілдік қолданыстармен толығуына Құдайберген Жұбанов көп еңбек сіңірді. Тілді үнемі өзгеріп, жаңарып, толығып тұратын тұтас ұлттың жанды ағзасы деп қарастырған ғалымның мұраларын әр қырынан зерттеуді жалғастыра бермекпіз», деп қорытындылады.
Ақтөбе облысы
