ЮНЕСКО дәргейінде тойланған қаламгердің 100 жылдық мерейтойы жоғары деңгейде ұйымдастырылғанын бұған дейін жазған болатынбыз. Бірнеше мемлекет ауқымын қамтыған 100 жылдық мерейтойға қатысты іс-шаралардың соңғы нүктесін француз тіліне аударылған «Менің атым – Қожа» («Je m’appelle Koja») кітабының тұсаукесері қойды. Әлемнің мәдениеті мен әдебиетінің астанасы саналатын Париждегі ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде тұсауы кесілген «Менің атым – Қожа» кітабы шындығында француз тілді қалың оқырманның қолына тиді ме? Францияның кітап дүкендерінде қаламгердің кітабы сатылып жатыр ма? Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» хикаятын Ги де Мопассанның тіліне аударған Ив Готье кім? Бұған дейін ол қандай қаламгерлерді французша сөйлетті? Жарты ғасыр бойы бірнеше буынға рухани азық беріп, қазақ балаларының жүрегін жаулаған «Қожаны» аудармашы қазақ тілінен төте аударды ма, жоқ әлде, орысша нұсқаға жүгінді ме?
Әрине, қай мемлекетте болсын, кітап аударылып, баспадан шыққаннан кейін бұқараға міндетті түрде жетіп, оқырманның кәдесіне жарауы тиіс. Бірақ соңғы жылдары осы аксиома бұзылып, шетелде шыққан кітаптардың оқырман қолына тимейтіні туралы фактілерден аяқ алып жүре алмайтын болдық. Мәселен, түрік елінің Ыстанбұл қаласына барып, кітабының тұсауын кесіп келетін қаламгерлер көбейді. Қазақстанның әдеби ортасы мойындамаған кейбір авторлардың аз уақытта басқа мемлекетте бағының жану себебін түсінбей, мәселені індете зерттегенімізде біраз ақиқатқа көзіміз жеткен еді. Қысқарта айтсақ, қазір ақшаң болса, шет мемлекеттердің бірінде бар болғаны 100 шақты таралыммен кітабыңның аудармасын басып шығарып, әлеуметтік желінің күшімен бүкіл әлемнің әдебиет сүйер жұртын «тізерлетіп» тастағандай «маң-маң» басып, алшаңдап жүре беретін заман келді. Өзге тілде шыққан 100 дана кітаптың қауқары шетелдік қалың оқырманды тамсандырмаса да, қазақ елінің назарын әлгі авторға аудартып, «шығармалары әлем тілдеріне аударылған қаламгер» деген дақпыртты атақты еншілеп алуға жетіп жатыр.
Осыны білгендіктен болар, басқаларды былай қойып, шекара сыртында кітабы жарық көріп, тұсауы кесілген қазақтың белгілі жазушыларының өзіне күмәнмен қарайтын болдық.
Сонымен, Францияда «Менің атым – Қожа» сатылып жатыр ма?
Бұл сауалға жауап бермес бұрын «Қазақ әдебиетінің жауһары саналатын туындыны француз тілінде кім сөйлетті?» деген сұрақты бір шиырлап көрсек. Себебі бұған дейін әдеби шығармаларды әлем тілдерінде аудару ісінде де талай олқылық болғанын ақпарат құралдары мен әлеуметтік желі қолданушылары жарыса жазғанын жұрт біледі. Олардың: «Қазақ классиктерін өзге тілде жазу-сызудан хабары бар, тәжірибелі аудармашылар сөйлетпей, ол туындының оқырман жүрегіне жол табуы мүмкін емес» деген уәжіне келіспеске шара жоқ.
Бердібек Соқпақбаев хикаятын француз тіліне аударған Ив Готье кім?
Ив Готье (Yves Gauthier) – француз жазушысы, филолог, аудармашы. 1960 жылы Францияның Пуатье қаласында дүниеге келген қаламгер оқырмандарға Ресейде тұтқында болған Наполеон армиясының офицері Жан-Батист Николя Савеннің өмірі туралы жазылған «Мұздаған күндеріңізді еске аларсыз» және Владимир Высоцкийдің өмірі туралы «Орыс аспанындағы жанайқай» романдары арқылы танымал. Ив Готье соңғы отыз жыл бедерінде аудармашы ретінде де қаламын суытқан емес. Ол осыған дейін Василий Песков, Юрий Рытхеу, Глеб Травин, Валерий Аграновский, Михаил Лемечев, Николай Миклухо-Маклай, т.б жазушылардың елуге жуық кітабын орыс тілінен аударып, французша сөйлеткен.
Сарапшылар елімізде француз тілін білетін мамандар көп болғанымен, көркем шығарманы қазақ тілінен төте французша сөйлететін әдебиет аудармашылары жоқтығын айтады. Сол себепті де, 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО дәргейінде тойланған Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» хикаяты да орыс тілінде жарияланған (жазушының төл перзенті Самал Соқпақбаеваның аудармасы) нұсқадан аударылып отыр.
Бұл жөнінде Самал Соқпақбаевамен сөйлестік. «Менің атым – Қожаны» французша сөйлеткен Ив Готье орыс тілін өте жақсы біледі екен. Аударма барысында ылғи да сөйлесіп, қазақы танымға қатысты түсінбеген дүниелері болса, сұрап отырды. Әр деталь, әр ойдың астарын ашып, түсіндіріп бердім. Франция кітапты біздегідей өзі жазып, өзі редактор болып, өзі жариялай салатын ел емес қой. Олардың баспасынан бір туынды жарық көргенше, бірнеше сатыдан өтеді. Баспа басшысымен де, кітап редакторымен де сөйлестім. Баспа бұл аударманы бірнеше сыншыға оқытып, пікірлерін саралапты. Бәрі де әкемнің шығармасын ұнатып, риза болған. Соған қарағанда аударма да сәтті шықты деп сеніммен айтуға болатын сияқты» дейді Самал апай.
Самал Бердібекқызының аудармашылық жолға келу хикаясы да қызық. «Жалын» баспасының бас редакторы Қалдарбек Найманбаев аудармаларымды ұнатып қызметке шақырды. Ол кезде химия мамандығы бойынша университетті бітіріп, жұмыс істеп жүргенмін. Бірақ әкеме ұқсағандықтан болар, жүрегім әдебиет деп соғып тұратын. Сондықтан, Қалдар ағаның ұсынысынан бас тарта алмадым. Бұл хабарды естігенде әкем «Ғылым жолын неге тастадың?» деп ренжіп, қолыма «Менің атым – Қожаны» ұстатып, «мықты болсаң, алғашқы екі-үш бетін аудар, шамаңды көрейін» деді. Мен әкемнің айтқанын орындадым. Ол менің аудармамды оқып шығып, «Қызым-ау, мына Қожаңнан қазақы иіс аңқып тұр ғой» деп балаша қуанды. Әкемнің осы мақтауы аудармашылық жолыма берілген ақ батадай әсер етті. Егер әкем жазғанымды ұнатпаса, қайтадан ғылым жолына түсуім де мүмкін еді. Кеңестік кезеңде шығарма алдымен жолма жол аударылып, оны әрі қарай белгілі жазушылар қайта өңдеп шығатын. «Менің атым – Қожаның» алғашқы нұсқасы да оқырманға сондай жолмен жеткен. Екі қолдан өткен мұндай аудармалар көбіне ұлттық ерекшелік пен бояудан ажырап қалады. Әкемнің «қазақы иіс» деп меңзеп отырғаны осы», деді.
Бұл оқиғаны еске алып отыруымыздың себебі, «Менің атым – Қожаны» аударғанда Ив Готье осы «қазақы иісі аңқыған» нұсқаны пайдаланыпты.
Сонымен, бастапқыда айтқан негізгі сұраққа қайта оралайық! «Менің атым – Қожа» соншама еңбекпен француз тіліне аударылды» дедік. Қазір Францияда ол кітап сатылып жатыр ма? Сатылымда болса, кітаптың құны қанша?
Бұл сұрақтың жауабын ғаламтор бетін шарлап шығып, оңай таптық. Ги де Мопассан елінде қазақ әдебиетінің классигі, жазушы Бердібек Соқпақбаевтың «Je m’appelle Koja» кітабын «Тransboreal» баспасы 14,90 еуроға бағалап, сатылымға қойыпты. 14,90 еуро дегеніміз қазақ ақшасына шаққанда – 7 868 теңге. Тағы бір қуанышты жаңалық баспа 2024 жылдың қараша айында «Көшпелілер табиғаты» деген сериямен жарық көрген «Менің атым – Қожа» кітабының екінші басылымын шығаруды 2025 жылдың наурыз айына жоспарлаған.
Өмірін әдебиетке арнап, бірнеше роман жазып, француз жұртына жазушы ретінде танылған, аудармашы ретінде елуге жуық кітапты француз тілінде сөйлеткен Ив Готьеге, сондай-ақ көркем безендірілген кітаптың суреттерін салған Саб Карико мырзаларға қазақ халқының атынан мың алғыс айтқымыз келеді. Әлемдік нарыққа жол тартқан «Je m’appelle Koja»-ның да жолы ашық болғай!
