Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ұлттық статистика бюросының мәліметіне қарағанда, арада өткен бес жыл ішінде жоғары оқу орындарының саны 125-тен 112-ге дейін азайтылған. Алайда әртүрлі салада жалған дипломмен қызмет істеп жүрген «мамандар» мәселесі әлі де өзектілігін жойған жоқ. Мысалы, өткен жылы Ақмола облысының прокуратурасы арнайы жүргізген тексеріс нәтижесінде жалған дипломның көмегімен қызметке орналасып қана қоймай, «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасы бойынша мемлекеттік қолдау қаражатын алған адамдарды анықтады. Солардың ішінде К. деген азамат 2021 жылы жалған дипломмен Атбасар ауданындағы бір білім беру ұйымына биология пәнінің мұғалімі болып жұмысқа орналасып, 4,9 млн теңге көтермеақы алған. Осыған ұқсас схеманы білім беру саласындағы тағы 12 «мұғалім» пайдаланған. Мемлекетке келтірілген залалдың жалпы сомасы 30 млн теңгеден асады. Сондай-ақ былтыр Маңғыстау облысындағы колледждердің 8 оқытушысының жалған дипломмен жұмыс істеп жүргені әшкере болды. Ақтау қаласындағы колледждерде 5 оқытушы, Қарақия ауданында 3 оқытушы осындай құқық бұзушылыққа жол берген.
Биыл прокурорлар Қызылорда облысындағы мектептер мен балабақшаларда жалған дипломмен жұмыс істеу фактілерін әшкереледі. Байқоңыр қаласындағы 2 мектепте – 3 қызметкер, Қазалы ауданындағы 3 мектепте – 4 қызметкер, Қармақшы ауданындағы 1 мектепте 2 қызметкер әлдекімдерден сатып алған, білім туралы қолдан жасалған құжатпен жұмысқа орналасқан. Осындай құқық бұзушылыққа Сырдария ауданы балабақшаларының 11 тәрбиешісі ұрынған.
Шығыс Қазақстан облысының сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметі спорт саласындағы сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне сыртқы талдау жүргізу барысында Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің 7 қызметкерінің жалған дипломдарды пайдаланғанын анықтады.
Бұл ретте Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Ғылым және жоғары білім министрлігінің (ҒЖБМ) қызметіндегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін сыртқы талдау барысында диплом бланкілерінің қозғалысын қадағалау жоқтығы, ақпараттық жүйелердің жетілдірілмегені, мемлекеттік бақылаудың жеткіліксіздігі сияқты кемшіліктердің бетін ашты. 2021 жылдан бастап жоғары оқу орындарына жоғары білім туралы дипломдарды өз бетінше дайындау және беру құқығы берілген. Ал дипломның түпнұсқалығы «Ұлттық білім беру деректер қоры» (ҰББДҚ) ақпараттық жүйесіндегі тиісті жазба арқылы расталады. Оған мәліметтерді енгізу және түзету ЖОО-лардың 2,6 мың қызметкеріне тапсырылған. Бұған қоса ЖОО-лардың тағы 550 қызметкеріне, оның ішінде қызметі әдістемелік-ұйымдастырушылық жұмыстармен байланысты емес проректорлардың көмекшілеріне, оқытушыларға, магистрлерге және басқаларға дипломдар үшін QR-кодтар жасау құқығы берілген. ЖОО қызметкерлерінің осындай шексіз өкілеттігі бақылаудың болмауына байланысты жалған диплом беру тәуекелін туғызған. Тек ҒЖБМ 19 ЖОО-да өткізген профилактикалық бақылау аясындағы іріктеп зерделеу кезінде ғана ҰББДҚ-да тіркелген 2 733 адамның аты-жөні ЖОО-лардың құжаттары мен дерекқорларында жоқ болып шыққан. Антикордың пікірінше, мұндай сәйкессіздік жалған дипломдарды заңдастырумен байланысты болуы әбден мүмкін.
Бұған қоса арнайы жүргізілген талдау аясында жоғары оқу орындары 1 143 дипломды өздері бергенін растамаған. Оның 1 028-і – білім беру, 78-і – денсаулық сақтау салаларының, 31-і – квазимемлекеттік сектордың қызметкерлеріне, 6-ы – мемлекеттік қызметшілерге тиесілі.
Сыбайлас жемқорлық тәуекелі философия докторы (PhD) және бейіні бойынша доктор (PD) дипломдарын беру рәсімдерінде де анықталған. «Балық басынан шіриді» дегендей, ҒЖБМ-ның өзі қолданыстағы заңнаманы өрескел бұзып, аталған дипломдардың бланкілерін сатып алуды, толтыруды, тіркеуді және беруді дербес жүзеге асырған. Сөйтіп, 2018 жылдан бастап 1 600-ден аса маманға ғылыми дәреже берген. Алайда «Білім туралы» заңның 39-бабына сәйкес мұндай мемлекеттік үлгідегі құжаттарды тек ЖОО-лар беруге тиіс. Аталған заң талабын орағытып өту үшін ҒЖБМ бұл функцияны Үкіметтің 2022 жылғы 19 тамыздағы №580 қаулысымен өзінің ережесіне енгізіп алған. Бірақ бланкілерді есепке алу және сақтау тәртібі регламенттелмеген, оларды сақтау және жұмсалуын бақылау үшін ешкімге жеке жауапкершілік жүктелмеген. Антикордың талдауы барысында ҒЖБМ-да 50-ге жуық диплом бланкісінің қайда екені туралы ешқандай мәлімет табылмаған.
ЖОО-лар қызметінде ресми және бейресми білім беру нәтижелерін тану және оқу мерзімін қысқарту бойынша да сыбайлас жемқорлық иісі мүңкіп тұрғандай. Нақты айтқанда, 1 243 түлек белгіленген 2-5 жылдың орнына небәрі бір жылдың ішінде жоғары білім туралы диплом алған. Мұның себебі – ЖОО-ларға студенттердің бұрын қол жеткізген оқу нәтижелерін тануды ескере отырып, қысқартылған оқу мерзімін өз бетінше айқындау құқығы берілгендігінде. Алайда бұл ретте құжаттардың толық тізбесі, тануға жататын оқыту түрлері бекітілмеген. Бұл ЖОО-лардың мамандарды «кез келген мерзімде оқытып шығаруына» жол ашқан.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің ұсынымы бойынша қысқартылған оқыту мерзімдерін айқындау үшін ресми және бейресми оқытудың бұрын қол жеткізілген нәтижелерін танудың жан-жақты өлшемшарттары регламенттелді. Диплом айналымы және ғылыми дәреже беру мәселелері бойынша ұсынымдарды іске асыру аясында қолданыстағы заңнамаға өзгеріс енгізіліп, түлектерге берілген дипломдар туралы ҰББДҚ-дағы деректердің дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында ЖОО-ларға жауапкершілік жүктелді. ҒЖБМ-ның философия докторы (PhD) және бейіні бойынша доктор (PD) дәрежелері бойынша мемлекеттік үлгідегі дипломдар беру жөніндегі ерекше функциясы алынып тасталды.
Құқық қорғау органдары әшкерелеген жалған диплом иелері жұмыстан шығарылып, сот арқылы жазаға тартылып жатыр. Ішкі істер министрлігінің мәліметі бойынша былтыр жалған дипломды пайдаланудың 457 фактісі тіркелген. Мұндай істердің біразы қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімі өтіп кетуіне байланысты тоқтатылған. Құқық қорғаушылардың пікірінше, жалған дипломдарды пайдаланушыларды анықтау қиын емес, ал ондай құжаттарды қолдан жасап сатушыларды әшкерелеу күрделі көрінеді. Өйткені олар бірнеше делдал арқылы жұмыс істейді. Дегенмен былтыр Астана қаласында полицейлер 58 жалған диплом жасап, сатқан қылмыскерді ұстады. Ол сот арқылы бас бостандығын шектеу жазасына тартылды.
Сонымен, жалған дипломды жасау ғана емес, оны біле тұра пайдалану да – қылмыс. Қылмыстық кодекстің 385-бабының 1-тармағына сәйкес жалған диплом жасау немесе сату – 2 мың айлық есептік көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға, сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, 600 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға, 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Ал аталған баптың 3-тармағына сәйкес көрiнеу жалған құжатты пайдалану – 160 айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға, сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, 160 сағатқа дейiнгi мерзiмге қоғамдық жұмыстарға тартуға, 40 тәулікке дейінгі мерзімге қамаққа алуға жазаланады. Шынтуайтында, жалған дипломды «мамандар» ұлт денсаулығына қатер төндіретінін және ел болашағы – жас ұрпақтың білімінің сапасына өлшеусіз залал тигізетінін ескерсек, денсаулық сақтау және білім беру салаларында жасалатын осындай қылмыстар үшін жазаны қатайту қажет сияқты.
