Жалпақ жұртты әдемі әсерге бөлеген бұл кеш әйгілі Үкілі Ыбырайдың немересі, арқалы ақын, асқақ әнші Мұса Асайыновтың шығармашылығын көз алдымызға елестетті. Әуелі Қазақстанның халық ақыны, өнердегі ағасы Көкен Шәкеевтің Мұсаға арнауымен басталды. Өнер кеші белгілі әнші әрі өнертанушы Сәрсенбай Хасеновтің авторлық жобасы аясында ұйымдастырылды.
«Өнердің өркен жайған сүйрігі еді,
Айтыста жүлде бермес жүйрігі еді», – деген ақындар жыры Мұсаның қабілет-қарымын аңғартып тұрғандай. Айтыс пен ән өнерін шырқау биікке көтерген Мұса Мырзағұлұлы Асайынов Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы Өскен ауылында дүниеге келген. Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері. Бар ғұмыры Көкшетауда өткен. Облыс орталығындағы «Көкшетау» мәдениет сарайының салынуына да ықпалын тигізіп, өнер ордасында көркемдік жетекші болып қызмет атқарған. 1943–1964 жылдары облыстық, республикалық ақындар айтысында топ жарған. Сол тұстағы:
«Көз тартар Көкшегүлдің қылтаңымен,
Кім десең, атым Мұса, тұлпар тұяқ,
Үкілі Ыбырайдың ұрпағымын.
Қанатын шаршы топта самғап қаққан,
Жүлде алып, сан бәйгеде талмай шапқан,
Сом дене Айыртаудың жүйрігімін,
Жыр құсы кеудесінде сайрап жатқан», – деп келетін төкпе жырының өзі-ақ көп жайды аңғартқандай. Көрнекті ақын жерлесіміз туралы Кәкімбек Салықов еске алу жырында:
«Ақиық еді, қаймықпай кірер дауылға,
Құлагер еді, жаралған оза шабуға.
Айыртауда жоқ дейді ақын бауырым,
Ауыл жаққа бата алмай жүрмін баруға», – деп тебіренсе, ол да жайдан-жай емесі анық.
Ағаның есіміне қанық едік. Көзін көрмесек те даңқын көп естідік. Арғы атасы Сәбден Абылай ханның батыры әрі кеңесшісі болған. Аймаққа аты шыққан зергерлік өнері де бар екен. Сәбденнен Деріпсал, Деріпсалдан үш ұл – Әбіле, Маңдай, Сандыбай тарайды. Сандыбайдан 1932 жылы жазықсыз «халық жауы» атанып, айдалып кеткен Үкілі Ыбырай. Ал Маңдайдан Асайын, Асайыннан Мырзағұл, Мырзағұлдан Мұса туады. Ежелден ән-жырдың алтын бесігі атанған Көкшенің көнекөз қариялары Мұса мектепте оқып жүргенде-ақ құйқылжыта домбыра тартып, ән салғанын айтады. Анасы Бағи Айыртау атырабына аты шыққан әнші болса керек. Нағашысы белгілі әнші Тырбидың Молдахметі ән өнеріне баулыған. Бұл кісінің Ақан сері, Үкілі Ыбырайлардың көзін көріп, жанында жүріп, әнін үйренген талантты жан болғандығын Айыртаудағы құймақұлақтардың бәрі біледі.
«Мен келдім кербез Көкше бауырынан,
Сал-сері, ақындардың ауылынан.
Шабытым найзағайды жұлып алар,
Көктемнің от жасынды жауынынан», – деп жыр алыбы Жамбылдың 125 жылдық тойында атақты Сәбит Мұқанов бастаған қазылар алқасын мойындатқан деседі. Осы жолы республикалық ақындар айтысының жеңімпазы атанады. Тума талантты қапысыз таныған Алаш жұрты ардақ тұтады. Небәрі 16 жасында Солтүстік Қазақстан облыстық филармониясына әнші болып жұмысқа орналасады. Жиырма жасында Көкшетауға ауысады. «Көкшетау» ән-би ансамблімен еліміздің түкпір-түкпірін аралап, бірнеше мәрте шетелдерге де гастрольдік сапармен шығады. Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Қапаш Құлышева Мұса ағасын ұстаз тұтып, құрметтеумен келеді.
Жоғарыда облыс орталығында «Көкшетау» мәдениет сарайының салынуына үлес қосқанын айттық. Сөйтсе, сол замандағы облыс басшысы Еркін Әуелбеков әншінің өнерін ерекше бағалаған екен. Ұлт мұраты ескерілмей жатқан заманда халыққа рухани нәр беретін бір ортаның керегін айтып, әнші басшыға ой салса керек. Сол жерде халық театры үлгісімен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек» тәрізді пьесаларды сахналап, қойылымның режиссері де, актері де болған екен.
Көзі тірісінде Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов тәрізді қаламгерлермен байланысын үзбеген. Сәбит Мұқановтың «Мұса Асайынов – Үкілі Ыбырайдың шығармашылығын жалғастырып келе жатқан оның үні мен көзі» деген бағасы да бар. 1969 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты фольклорлық материалдар жинауға құқық беретін тілші-жинаушы куәлігін табыстапты. Онда басшы органдарға қолдан келер көмектерін көрсетуге өтініш жасалған. 34 жылдық шығармашылығында халық ауыз әдебиетінің насихаттаушысы ретінде арғы замандағы өнер жұлдыздарының, сондай-ақ өз атасы Үкілі Ыбырайдың уақыт шымылдығы көлегейлеген көптеген әнін тауып, халықтың игілігіне жаратқан тұлға. Бұл жөнінде Ахмет Жұбановтың «Замана бұлбұлдары» кітабында да айтылады.
Көкшетау
