Өркениет тоғысындағы тарихи мұралар

Биыл Жошы ұлысына 800 жыл толды. Оның іргетасын Шыңғыс ханның үлкен ұлы, ержүрек қол­басшы Жошы қалады. Сон­дықтан жаңа хандық «Жошы ұлы­сы» деп аталды. Мұның құра­мына көптеген түркі тайпасы енді. Қазақ мемлекетінің негізі де осы ұлық ұлысынан басталады.

Мемлекет басшысы Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында сөйлеген сөзінде: «Жошы әулеті VI ғасыр бойы Орталық Еуразияның тағдырына тікелей ықпал етті. Ұлан-ғайыр аумақта біртұтас өркениет құруға ұм­тылды. Жошы ұлысы Ұлы даланы мекен еткен халықтардың санғасырлық даму бағдарын айқындап отырды. Ұлық ұлыс мемлекетті басқару ісін жаңа деңгейге көтерді», деп айтқан еді.

Осы айтулы оқиғаға орай елі­мізде бірқатар іс-шара атқа­рылды.      Соның жалғасы ретінде өткен жиын тізгінін ұстаған Қолжазбалар және сирек кітап­тар ұлттық орталығының директоры, PhD Жандос Болдықов кон­ференция мақсаты – Жошы хан мен оның ұрпақтарына қа­тысты тарихи мұраны, Алтын Орда дәуірінен қалған жазба ескерт­кіштерді зерттеу, осы тарихи кезеңмен байланысты ерекше дереккөздерді аудару және ғы­лыми айналымға енгізу жұмыс­тарын талқылау екенін жеткізді.

Алдымен конференцияда Алтын орда кезеңіне қатысты үш тарихи кітаптың факсимиле кө­шірмелері таныстырылды. Мұны қатысушыларға аталған орта­лықтағы Ғылыми-зерттеу жұ­мыстарын ұйымдастыру бөлі­мі­нің бас сарапшысы, шығыс­та­ну­шы Алмат Әбсалықов та­ныс­тыр­ды. Шығыстанушы маман­ның айтуынша, бұл құнды дүние­лер­дің тарихымыз үшін орны бөлек.

Бірінші қолжазба – «Кодекс ку­маникус» деп аталады. Бұл еңбекті 1303 жылы италиян және неміс миссионерлері жазған. Кітап 164 беттен тұрады. 1-115 бет аралығын италиялық миссионер жазса, 115-тен бастап, 164-бетке дейінгіні неміс ғалы­мы құрастырған. Қолжазба­ның жазылу мақсаты – христиан дінін Алтын орда мемлекетіне насихаттау. Бұл бізге не үшін құнды? Біріншіден, кітап – қыпшақ дилаектісімен жазылған. Демек XIII-XIV ғасырда Алтын орданың ресми тілі түркі тілі болған деп айтуға болады. Қолжазбаның түпнұсқасы Италиядағы Әулие Марк кітапханасында сақталған.

Ал екіншісі – «Шаджарат ал-атрак» атты кітап. Аталған жинақ, шамамен 1425 жылы жазылған деген болжам бар. Кейбір тарихшылар оны XVI ғасырда, Шайбани әулетінің тұсында жазылған деген дерек келтіреді. Өйткені мұнда Шайбани ұрпақтары туралы қызықты мәлімет көп. Әсіресе Алтын орданы билеген хан­дардың хронологиясы жақсы берілген. Мысалы, Жошының қалай қайтыс болғаны жайында айтылады. Сонымен бірге Шыңғыс ханға Жошының өлі­мін естірткен Кетбұқа туралы дерек кездеседі. Бірақ Кет­бұқаны ұлық жыршы деп атаған. Бұл кітап АҚШ-тағы Гар­вард университетінің Хаутан кітап­ха­насында тұр.

Үшіншісі – Натанзидің «Мун­тахаб ат-тауарих» атты еңбегі. Қазір құнды кітап Франция­ның ұлттық кітапханасында сақ­талған. Мұнда Шыңғыс ханның төрт ұлы мен Бату және оның мұрагерлері туралы хронологиясы жазылған. Сондай-ақ Шағатай ұлысын билеген хандар мен Иранда билік құрған моңғол хандары және жалайырлар туралы тың деректер келтірген. Одан кейін сөз алған орталықтағы Реставрация және консервация бөлімінің жетекшісі Сырым Ботабеков осы қолжазбалардың көшірмесі қалай жасалғаны туралы айтып берді.

Ғылыми конференцияда Жошы ұлысын зерттеу ғылыми институтының директоры, PhD Жақсылық Сәбитов «Натанзидің Жошы ұлысының тарихы туралы жазбалары» атты баяндамасында соны деректерді сөйлетті.

«Шын мәнінде, «Ақ Орда», «Көк Орда» деген мемлекет болған емес. Мұны «хан ордасы» деп түсінуге болады. Қазіргі тілмен айтқанда, резиденция. Негізі, мемлекеттің аты – Жошы ұлы­сы. Сондықтан тарихты бөл­мей, жіктемей тұтас қарау керек. Осы талас аустрия мен ресей ға­лымдар арасында басталды. Бірақ мұның шындығын қазақ ға­лы­мы Шоқан Уәлиханов жазды», деді ол.

Ал тарих ғылымдарының докторы, профессор Мақсат Алпысбес өз баяндамасында Шығыс деректерін қазіргі тарихи зерттеулерде пайдалану өзектілігі мен әдіснамалық жолдарына тоқталды.

«Адамзат тарихы өркениет тұрғысынан қарағанда, батыс және шығыс өркениеті деп екіге бөлінеді. Шығыс өркениетіне мұсылман аймақтары және мұсылмен емес аймақтар кіреді. Шығыс деректері дегенде, осы таным бізге қалай келді? Өз басым біраз жылдан бері қазақ шежіресін зерттеп жүрмін. Зерттеуге алған басты тұлға – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Бір басына сан түрлі өнер тоғысқан атамыз өмір сүрген XIX ғасырда қазақтың тарихы, ғылыми танымын зерттеу Шоқан Уәлихановтан басталады. Сондықтан тарихымызда Шоқан мұрасының алатын орны ерен. Алдымен Мәшһүр Жүсіп – түркітанушы. Өйткені ойшыл тұлға еңбектерінің қайнар көзі – Әбілғазы Баһадүр ханның «Түркі шежіресінен» басталады. Мәшһүр Жүсіп оның маңызын өте жақсы білген. Екіншісі – қазақтанушы. Өйткені көзі тірі­сінде халқымыздың барлық ғұрыптары мен мұраларын жинап, қаншама мұра қалдырды. Үшіншісі – бұқартанушы. Егер Мәшһүр Жүсіп Бұқар жыраудың мұрасын жинамағанда, бізге XVIII ғасырдағы қазақ қоғамын тану қиын болатын еді. Бірақ шығыс деректерін дұрыс ажырату білуміз керек», деді ғалым.

Сондай-ақ жиында шығыс­та­нушы Алмат Әбсалықов «Ұрыс хан қазақ хандарының ше­жі­ресі: Тұқай-Тимуридтер тұжы­рымдамасын қайта қарау», Л.Н.Гумилев атындағы Еура­зия ұлт­тық университеті «Оты­рар» кітапханасы ғылыми орта­лы­ғы­ның бас ғылыми қызметкері Бауыр­­жан Мұстафаев «Құр­бан­­ғали Халидидің «Тауарих-и хамса-и шарқи» еңбегіндегі «Ор­да» сөзінің мағынасы, т.б. ға­лым­дар баяндама жасап, өркениет тоғысындағы тарихи мұраларды жаңаша зерделеді.