Инфографиканы жасаған – Амангелді Қияс, «EQ»
Қаржы министрлігінің республикалық бюджеттің 10 айдағы атқарылуы туралы есебіне үңілсек, жоспарланған 16 трлн 602 млрд 33,9 млн теңгенің орнына 15 трлн 112,07 млрд теңге түскен. Ал оның ішінде 10 айда бюджетке 12,5 трлн салық түседі деп жоспарланса да, тек 9,04 трлн теңге салық түскен. Салық кірістерінің ішінде табыс салығының жоспары 71,5% ғана орындалып, 3,6 трлн теңге емес, 2,5 трлн теңге кірген. Қосылған құн салығы тіптен тығырыққа тірелген. Оның жоспары 65%-ға орындалып, 6,06 трлн теңгенің орнына 3,9 трлн теңге кірген. Цифрлық майнингтің төлемақы жоспары 4,2 млрд теңге деп белгіленген. Ол жоспар тек 81%-ға орындалып, 3,4 млрд теңге түскен. Мұнайға салынатын әкету кедендік бажының жоспары 1,3 трлн теңге деп белгіленіп, 84,7 пайыз ғана орындалған. Кеден төлемдерiнің жоспары 1,8 трлн теңге болады деп жоспарланғанымен, 87,9 пайыз ғана орындалып, 1,5 трлн теңге болған. Оның ішінде Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа сәйкес төленген кедендік баждардың жоспары 60,1%-ға орындалған.
Қаржы министрі Мәди Тәкиевтің айтуынша, мұның бірнеше себебі бар.
– Біріншіден, «Теңіз Шевройл» бойынша болашақта кеңейту жобасын іске қосу мерзімін 2025 жылға ауыстыруға байланысты мұнай өндіру көлемі 5,1 млн тоннаға төмендеді. Бұл шикі мұнайға экспорттық кеден бажы бойынша түсімдердің 200 млрд теңгеге азаюына әкеліп соқты. Екіншіден, былтыр 594 млрд теңге сомасында борышты қайтаруға байланысты қосымша құн салығын қайтарудың өсуі. Өткен жылмен салыстырғанда, биыл бюджеттен қосымша құн салығын 3 есе артық қайтардық, – деді М. Тәкиев Мәжілістің жалпы отырысында.
Үшінші себебі, елдердің импорт көлемінің 6,4%-ға азаюына байланысты.
– Негізгі экспорттық тауарлардың (металдар мен мұнайдың) әлемдік бағалары сияқты сыртқы факторлардың тұрақсыздығы республикалық бюджеттің кіріс бөлігіне кері әсер етті. Бұл үрдіс жыл бойы бірқатар металдар бойынша сақталып отыр. Одан бөлек геосаяси жағдайға байланысты ірі компаниялардың логистикалық шығындары ұлғайды. Компаниялар табыстарының төмендеуіне байланысты, салық түсімдері шамамен 350 млрд теңгеге төмендеді, – деді Қаржы министрі.
Экономистер Салық кодексін қолдануды жеңілдету қажет екенін айтады. Салық жүйесінің қолайлы болуына «анықтық» керек. Нақтырақ айтқанда заңдар мен нормалардан мәнсіз түсіндірмені алып тастау маңызды. Салық төлеушілер бәрін оңай түсінуі керек. Құжат та қолдануға жеңіл болуға тиіс. Бұл салық төлеушіге салық міндеттемесін орындауды жеңілдетеді әрі салық жүйесінің тиімділігін арттырады. Осыған байланысты экономист Ғалымжан Керімбек Үкімет салықтар мен төлемдердің санын азайтуды, артық салық жеңілдіктерін жоюды, мүмкін болған жағдайда салық мөлшерлемесін төмендету шараларын қарастыруы тиіс деген ұсыныс та айтты.
– Кәсіпкерлік субъектілерін салықтық есеп беруден босату қажет, оған белгілі бір салық режіміне тіркелгені бойынша, есепшотына келіп түскен қаражаттан автоматты түрде салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер ұсталып қалуға тиіс. Сонымен қатар елімізде оңайлатылған салық салу жүйесі қолданылады, кәсіпкерлерге салыстырмалы түрде қарапайым әрі түсінікті салық салу жүйесі бар, басқа елдерге қарағанда салық мөлшерлемесі салыстырмалы түрде төмен, көптеген салықтық жеңілдік пен ынталандыру берілген. Салық төлеушілердің салықтан жалтаруын азайтуға арнайы талаптарды жеңілдету, жүктемені төмендету мақсатында ұйымдарды әдейі бөлшектеуге жол бермеу мәселесі жаңа Салық кодексінде қарастырылуы тиіс, – дейді ол.
Салық заңнамасындағы жиі өзгерістер бизнесте белгісіздік тудыруы мүмкін. Оған қоса заңсыз схема құру мен салықтан жалтаруды болдырмауға кепілдік жоқ. Мұндай жағдайға әлем тәжірибесімен қарап көрелік. Нәтижесін берген істерге сүйенсек, тікелей әрі жанама салықтарды оңтайлы түрде ұштастыру қажет екен. Оны сарапшы мамандар да құптап отыр.
– Елімізде тікелей және жанама салықтың оңтайлы үйлесуі әртүрлі экономикалық факторларды мұқият есепке алуды талап ететін күрделі міндет. Жеке тұлғаның табысынан жеке табыс салығы, заңды тұлғаның табысынан корпоративтік табыс салығы алынады. Қосылған құн салығы және акциз салығы жанама салық ретінде сату нүктесінде тауарлар мен қызмет көрсетуден алынады. Салықтың осы екі түрін тиімді үйлестіру үшін уәкілетті органдар экономикалық өсу мен әлеуметтік әл-ауқатқа ықпал ету мақсатында кіріс қажеттілігін теңестіруі тиіс. Байлықты қайта бөлу және табыс теңсіздігін азайту үшін тікелей салықтарды пайдалану, ал жанама салықтар кіріс алу және тұтынуды ынталандыру үшін қолданылады. Сонымен қатар салықтың осы екі түрін пайдалану арқылы тұрақты экономикалық өсуге және әлеуметтік қамсыздандыруға ықпал етеді, сондай-ақ мемлекеттік қызмет пен бағдарламаны қаржыландыруға қажетті кірістің көзі бола алады, – дейді сарапшы.
Еліміз 2006 жылы салық салудың үдемелі шкаласын енгізген, бірақ ол азаматтардың көлеңкелі табысын шығару үшін жасалған еді. Ал сарапшының түсіндіруінше, үдемелі табыс салығының мөлшерлемесін енгізу керек. Оның пайдасы орасан. Біріншіден, үдемелі салық жүйесінің негізінде табысы жоғары тұлғалар табысының көп пайызын, ал табысы төмен тұлғалар табысының аз пайызын салық түрінде төлейді. Бұл кірістердің теңдігіне әкеледі, себебі табысы көп тұлғалар Үкіметтің кірісіне өз ресурстарының мол үлесін қосады. Екіншіден, бұл табысы жоғары адамдарды инвестициялауға немесе жаңа бизнес құруға ынталандырады. Солай экономикалық өсу мен елде жаңа жұмыс орнының пайда болуына жол ашылады.
Қазір дүкенге немесе дәмханаға бара қалсаңыз, көбі «мобильді аударым» сұрайды. Кәсіпкерлер QR кодтан сәті келсе айналып өткісі келеді. Мамандардың айтуынша, олар банк комиссиясы жоғары болғандықтан, төлемді QR немесе POS-терминалдар арқылы қабылдағысы келмейді.
Бұдан бөлек, салықтан жалтару мақсатында небір қитұрқы істерге баратындар да аз емес. Мысалы, күні кеше Шымкентте кәсіпкерлер салықтан жалтару үшін бизнес нысандарының құнын 16 есеге дейін төмендетіп көрсеткен деген ақпарат шықты. Қала әкімдігі мен мемлекеттік кірістер департаменті осындай 3 мыңнан астам объектіні анықтапты. Коммерциялық нысандарға талдау жүргізу нәтижесінде, мейрамханалардан қазынаға түсетін салық 79 миллионнан 23 миллиард теңгеге, қала базарларындағы табыс 11 есеге көбейген.
Десе де, елдің бәрі салық төлеуден жалтарады деу қате. Нәпақасын адал тауып, салығын уақытылы төлейтін қарапайым азаматтар да баршылық. Мәселен жақында такси ақысын QR код арқылы алатын жүргізушіге кез болдық. Бұрынғы әскери қызметкер, қазір зейнет жасында екен. «Таксиде көбіне аударыммен алушы еді, сіз де сөйте ме десем?» деп сұрап едім, «Елге сәл де болсын пайдам тисе деймін. Осыдан алатын азын-аулақ салық қанша адамның еміне, қанша жастың оқуына кетіп жатыр ғой. Зейнетақының, айлықтың, басқа да әлеуметтік мәселелердің оң шешілгенін бәріміз қалаймыз. Бірақ салық төлемей, қаша берсек, оған ақшаны қайдан табамыз?» деді. Салық та халыққа қайтатын қаржы екенін ұмытпасақ екен.
