Жоғарыдағы көне түркі жазба ескерткіштерінің арасында мәтіні толық оқылып, ғылыми айналымға енбегендері бар. Солардың бірі – Моңғолияның Кентей аймағы Батшірет сұмын орталығынан 40 шақырым қашықтағы Биндір тауының жартасына бәдізделген жазба.
Бұл жазба ескерткішке атақты түрколог, шығыстанушы, ғалым С.Кляшторный мен қазақтан шыққан кәсіби түрколог марқұм Қ.Сартқожаұлы екеуі бірлескен моңғол-кеңес тарихи-мәдени мұратану экспедициясы аясында 1979 жылы зерттеу жүргізеді. Нәтижесінде, бұрын-соңды ғылыми ортаға белгісіз көне түрік бітік жазуы анықталып, оның алғашқы оқылымын Қаржаубай Сартқожаұлы жасап айналымға енгізеді.
Қаржаубай Сартқожаұлының мәліметінше, бұл жазбаның кілтін ашуға моңғолиялық Х.Перлее деген ғалым талаптанған. «Бірақ бұл кісі таңбаның көшірмесін дұрыс жасай алмаған. Яғни жазудың бас жағындағы «р» пошымды таңба ескерілмей қалыс қалған. Дәл осы таңбадан бастап өлшегенде (1-жазу) жолдың ұзындығы 30 см, әріптердің биіктігі 4-4,5 см. Екінші жазудағы жолдың ұзындығы 60 см, әріп кескіндердің биіктігі 17-20 см, жазу элементі өте қарапайым», депті.
Содан он шақты жыл өткенде 1989 жылы Қаржаубай Сартқожаұлы тастағы жазулардың дәлме-дәл көшірмесін жасап, оқып шыққан. Ғалым бұл реткі тың жаңалығын Ұланбатыр қаласындағы педагогикалық университет жанынан шығатын «Acta Historica» атты жинаққа жариялайды. Кейін 2017 жылы жарық көрген «Тасқа қашалған тағылым» атты еңбегіне енгізіпті.
Осы кітапта: «Б.з. VІ-VІІ ғасырлар шенінде түріктер Шығыс Моңғолия жеріндегі Биндір тауындағы жартасқа сегіз-оғуздың «w» таңбасын қашап, жанына: «Ата-апам ашуны = Ата-бабам еншісі» деп жазған. Жеке шаңырақ көтеріп, жаңадан ту-таңба алған тайпаны байырғы түріктер қадірлеп, қасиеттеп ата-баба еншісі солардың ырысы ретінде ардақ тұтқан. Осы үрдіс сол заманмен бітпей, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлыс мақтанышына айналып отырған. Енисей бойындағы Тугутюп (Е-120) шаршы тасына б.з. VІІ-VІІІ ғасырларда қашалған «тамға ер еріме ашунмыс = таңба ерден ерге (ұрпақтан-ұрпаққа) еншілеген» деген қанатты сөзі осыны айғақтайды» деп жазыпты.
Төмендегі екі жазу – Биндір тауы кешенінен табылған жазулар. Бұл жазуларды көрнекті ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы былай деп оқып, тәпсірлепті.
Жазулар транскрипциясы:
1-жазу: atan apam acynun
2-жазу: sad jic /2/ erti
Аудармасы:
1-жазу: ата-бабаң (берген) сыйлығы.
2-жазу: шад (лауазым) жалғастырушы еді.
Түсініктеме:
Бірінші жазуда оңнан солға қарай 2-әріп (n)-нан кейін бір нүкте қойылған. Оның тура астына 1(р) әрпін қашаған. Тас қашаушы 3-әріпті жазбай ұмытып кетіп, 4-әріпті жазғаннан кейін қатесін түсініп, 1(р) әрпін осындағы нүктенің астына жазған. Нүкте 1(р) әрпі осы тұсқа келуі керек еді дегенді көрсетіп тұр. Бірінші жалғаудағы «ata» сөзіне жалғанған «-n» - тәуелдік жалғауының 2-жағы (-in, yn, un). Олай болса, «atan» сөзін «атаң» деп аударуға болады. Ал «acynun» сөзінің түбірі «асу – пайда, олжа» деп түсіндіріледі. – п жалғауы тәуелдік жалғауының екінші жағын көрсетеді. Сондықтан «acynun» сөзі «сыйлығы» деп аударылған екен (Қаржаубай Сартқожаұлы, Жан-тегін Қаржаубайұлы. «Орхон ескерткіштерінің толық атласы», Алматы, 2019 ж. 3 том, 227-б.).
