Оны культке айналдыру неліктен қауіпті?
Қазақ елі ортағасырлық қараңғы түнекке оранғаны жақсы ма, жоқ әлде, оның ғылымды дамыту, мейірім мен әділетті нығайту жолымен құт-берекелі мекенге айналғаны жөн бе? Сұрақты бұлайша қабырғадан қоюға бізді кейбір дін атын жамылған теріс ағымдардың әрекеттері мәжбүрлеп отыр. Олар ұлттық мәдениетімізден мұсылманшылықты бөліп алып, екеуін соғыстырып қоюға бейілді. Олардан: «Сендер кімсіңдер?» десең, «мұсылманбыз» дейді. «Ұлтың кім?» десең, «ұлтымыз жоқ, біз мұсылманбыз» дейді. Бұл ретте сыртқы ғибадат амалдары олардың қолында қазақ арасына жік түсірудің таптырмас құралы болуда. Енді жеткізбек ойымызды рет-ретімен баяндап көрелік. Дін мұсылманда Құдайдың бар және бір екеніне сенім «иман» делінеді. Ойшыл кемеңгерлер Құдайдың ісін, ғылымын, даналығы мен заңдарын танып-білуді, бір сөзбен Алланың хикметін сезуді «шын иман», «хас ғибадат» деп атайды. Өзге құлшылықтың түрлері сыртқы ғибадатқа жатады. Сөйтіп, иман – діннің ішкі сыры, ал ғибадат оның күзетшісі ғана. Абай айтқандай, Құдай жолы (немесе шын иман) шексіз, ал сыртқы ғибадат, мәселен, хүкім-шариғат өлшемі, шеңбері бар нәрсе. Ар-әділетті, адам өмірінің құндылығын бәрінен жоғары қоятын әлеуметтік орта қалыптастыру – кез келген қоғамның асыл арманы. Бірақ, адамгершілік мінез, діни сана өз-өзінен толыса алмайды, сол сияқты имандылық та тек ғибадат қылумен гүлденбек емес. Егер адам шын пейіл, ынтасымен мейірім, әділетке талпынбайтын болса: «Күллі тәнмен қылған құлшылықтарың ешбірі ғадәләтті мархаматты бермейді, – дейді Абай 38-ші қара сөзінде. – Көзің күнде көреді намаз оқушы, ораза тұтушылардың не халәттә екендіктерін, оған дәлел керек емес». Тереңдейік. Алланың ғылымы мен адамның ғылымы бар. Мүлтіксіз айналған аспан денелері, жердегі тіршілік иелері, күллі жаратылыс – Алла ғылымының көріністері. Бұл жерде Құдай ғылымы және Құдай ісі дегеніміз бір ұғым. Ал дін ісі – тәрбие жолы және Құдай ісін, даналығы мен хикметін танып-білуге саяды. Ол – адамның рухани азығы. Сөйтіп, он сегіз мың ғаламды жарату және оны мүлтіксіз меңгеру – Құдай ісі, ал Құдайдың ісі мен әмірлерін адамның ақылы жеткен дәрежеде түсіндіріп, пендені иманға ұйыту – дін ісі болып табылады. Көріп отырсыздар, Құдай ісі мен дін ісін айыра білу аса маңызды екендігін, тіпті шын мұсылмандық осының аражігін айыруға тірелмек. Ол үшін терең рухани білім керектігі сөзсіз. Тағы Абай: «Әрбір наданның біз тариқатқа (дін жолы) кірдік деп жүргені, біз бұзылдық дегенімен бір болады», деп ескертеді. Адамдық көркем мінезге әкелетін рухани биікке әлі жетпеген болсаң, «сопысынып қылма наз» (Шәкәрім). Жә, қарапайым халық, атам қазақ қашан шын иманды сыртқы тағат, ғибадатпен шатастырған еді? Жоқ, бұлай болмаған. «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» деуі соның дәлелі. Көшпелі өмір жағдайында тағатты орындау қандай деңгейде мүмкін болса, оны сол дәрежеде ғана алып, пайдаға асырып отырған. Мұсылман болу – жүрек тазалығында деген қағидат тұғыры кеңестік дәуірде де шайқалған емес. Алдыңғы буын біздердің бала кезімізден көріп өскеніміз мынау: үлкендер жағы «әй, кәпір-ай» деп тек әділдікті белінен басқан, қиянатшыл қылықтарға барған адамды ғана сөгуші еді. Яғни, «кәпір» үғымы намаз оқымайтын кісіге емес, ар-ұяттан жұрдай, Құдайдың мейірім, әділет заңынан бейхабар наданға қарата айтылушы еді. Бүгінгі таңда салафиттер өз бауыры – мұсылманды дінсіз деп айыптайды (яғни, кәпір дейді). Бірақ, Алла адамды дінсіз деп айыптауға тыйым салады: «Сәлем бергенді дүние-мүлікке қызығып, «мүмін емессің» демеңдер» (4:94). Сол сияқты Пайғамбарымыз (с.ғ.с) да хадистерінде мұсылманды дінсіз деуге үзілді-кесілді тыйым салады. Әрбір діннің рухани және ғұрыптық жақтары бар. Оның рухани жағы мәңгі әрі бүкіл адамзатқа ортақ. Ал ғұрпы, ғибадат жағы дала төсіндегі майсадай түрліше болады. Исламның рухани әлемі діннің ішкі мазмұны, ал ғұрпы, дәстүрі оның сыртқы пішіні болып табылады. Айтайын дегенім, намаз, әрине, сенімнің сыртқы пішіні. Енді намаз туралы аят-хадистерге көшелік. Намаз оқудың маңыздылығы жайлы хадистердің аса көптігі Пайғамбардың жаңа дінді орнықтыру миссиясымен түсіндірілетін жайт. Ал Құран Кәрім мәтіні туралы бұлай деуге келмейді. Онда намаз оқу, оны орындау қадап айтылған аяттар санаулы ғана. Атап айтқанда, Мүминұн сүресі, 9-аят, Рұм сүресі, 31-аят, Бақара сүресі, 43-аят, Таха сүресі, 132-аят, Ғанкәбүт сүресі, 45-аят және т.б. Құрандағы Алланың бұйрықтары әдетте намазбен бірге, зікірге де қатысты. Кең мағынасында зікір дегеніміз – Алланы еске алу және Оның істерін ойлану. Мәселен, Ғанкәбүт сүресінің 45-аяты: «Кітаптан саған уахи етілгенді ғана оқы да намазды орында. Күдіксіз намаз арсыздықтан, жамандықтан тыяды. Әрине, Алланы еске алу, аса ірі нәрсе. Сондай-ақ, Алла не жасағандарыңды біледі», деген. Сонымен, намаз туралы аяттарға Алланы еске алу (зікір) жайлы аяттарды қоссаңыз, жиыны 70-ке тарта аят бары мәлім болады. Енді салыстырып көрелік, ғылым-білім алуға, оны іздеуге қатысты аяттардың саны 750-ге жетіп жығылады. Барлық әлемдік діндердегі сияқты Исламның ішкі ғибадаты һәм тірегі – Алланың ісін (ғылым, мейірім, әділет көріністерін) танып-білу және адамзатқа түскен әмірлері мен бұйрықтарына мойынсұну болып табылады. Исламдық бес парыздың әуелгісі – ішкі иман, қалған төртеуі (намаз, ораза, зекет, қажылық) – сыртқы ғибадат болып есептелуі осының айғағы. Біріншісі – Құдайға жан-дүниеңмен, екіншісі – тәніңмен қылған құлшылық. Жақсы болсаң, құлшылықтың осы екі түрін де жақсы тұт. Мәселен, намаз оқитын, бірақ ата-анаға қайырымсыз, сабақ үлгерімі төмен баладан не үміт, не қайыр? Адамның ішкі сарайы, шын иман гүлденбеген хәлде «күллі тәнмен қылған құлшылықтарың ешбір ғадәләт-мархаматты бермейді» (Абай). Сөйтіп, бастысы – көкейдегі саңылау, оның өлшемі – шын иман, ал намаз – иманның жемісі. Бұған көпшіліктің назарын аударып отырғаным жайдан-жай емес, қазіргі таңда еліміздің баспаларынан жарық көріп жатқан діни әдебиеттердің басым көпшілігі ғибадатқа, мұсылманша ғылымхәл уағыздарына арналған. Діни және парасат құндылықтары (халықтық тәрбие, отбасын қастерлеу, тілді дәріптеу, үлкенді сыйлау, қонақты ардақтау, аруаққа құрмет, табиғатты аялау, т.б. қағидалар) бірге өріліп, тұтастықта болғанға не жетсін. Дініміз дамуының дәл қазіргі кезеңінде намаздың салафия құрған қақпанға айналу қаупі байқалып отыр. Салафшы, тәкфирші шіркіндер таза ислам ұғымын тек тән құлшылығына, яки намазға әкеліп тірейді. Олар діннің ғұрпы жағын тастай ұстанады, ал Құранның бүтін рухы неде екеніне бас қатырмайды. Салафшы ғалымсымақтар исламды ислам мәдениетінен, ал Құдай ісін дін ісінен айыра алмай өздері мықтап шатасты, бүкіл мұсылман қауымын да адастырып бітті. Намаз – діннің діңгегі, Пайғамбар сүннеті деген айқын қағидаға қарсы келуден Жарылқаушымыз бір Құдайдың өзі сақтасын. Намаз арсыздықты тыяды. Сондықтан, намазхан болу, жалпы тақуалық, сөз жоқ, жақсылық. Дей тұрсақ та, намаздың орны мен рөліне қатысты біраз сыни ой-пікірлерімізді ортаға салдық. Олардан діндар оппоненттер «күпірлік» я «дінсіздік» таңбасын тауып, атойлап өре түрегелуі мүмкін екенін біліп отырсақ та, бұл нәзік тақырыпты айналып өтуді жөн көрмедік. Ондағы мақсат – өмір тәжірибесі аз жастарымызды соқыр сенімнен, ғибадатты табынушылыққа (культке) айналдырудан сақтандыру болды. Құр діншілдік неге әкеліп соқтыратынын араб елдері тәжірибесінен көріп отырмыз. Абайдың сәжде қылу туралы: «Менің қаупім бар, олар хас ғибадат осы екен, Құдайдың бізге бұйырғаны, біз осыны қылсақ, мұсылмандық кәміл болады деп ойлайды» (38-ші қара сөзі), деп ескертетіні сол. «Адамды сүй, Алланың хикметін сез». Біле білсек, адам болу өнері де, хас ғибадат пен кәміл мұсылмандық та осы өсиетте тұнған. Өмірдегі де, діндегі де түзу жолымыз осы болса керек. Сондай-ақ, қоғамның мақсаты – жастарды ғылым-білімге үйір қылу, адал еңбекке баулу екеніне кім таласар? Сөз соңы, қазіргі қазақ қоғамын мазалап отырған әсіре діншілдік фактілерінің өрістеуіне «кінәлі» Сауд Арабиясынан жалау болып жеткен «таза ислам» (салафизм) доктринасы демеске лажымыз жоқ. Таухид пен намазды жамылған салафия идеологиясы Қазақ еліне ортағасырлық қараңғылық түнегін қайта орнатқысы келеді. Ең үлкен қауіп, міне, осы демекпін. Асан ОМАРОВ, абайтанушы ғалым. АСТАНА.
