Суретке айналған поэзия

Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы мемлекеттік университеттің «Сәулет және дизайн» кафедрасының аға оқытушысы, суретші Майса ЫҚЫЛАСОВАМЕН сұхбат – Майса, Омбыда сурет көрмесін өткізіп келіпсіз. Қандай туындыларыңыз қойыл­ды, жалпы, көрмеге омбылықтардың қызығу­шылығы қай деңгейде болды? – Жақсы өтті, көңіл бір көтеріліп қалды. Киіз басу өнеріне ресейлік қазақтар үлкен қызығушылық танытты. Осы сапардан бұрын өткен жылы Омбыда өткен «Евразия-Art» суретшілер көрмесіне бір топ павлодарлық суретшілер барғанбыз. Сонда көрмеге келген жер-жердің суретшілері киізден жасалған кар­тиналарға қатты қызыққан еді. Ал, бұл жолғы сапарға Омбыдағы аймақтық «Мөлдір» атты Сібір аймақтың қазақ мәдени орталығының төрайы­мы Алтынай Жүнісова сіңліміз бастама­шы болды. Көрмеге омбылық қазақтар, өзге ұлт өкілдері, оқушылар, студенттер келді. Пуш­­кин атындағы орталық кітапхананың үлкен залында ұйымдастырылған көрме ел Тәуелсіздігінің 23 жылдығына арналды. Көр­меге «Менің Қазақстаным» атты пейзаждар серия­сы мен ақын Мұқағали Мақатаевтың поэзия­сын арқау еткен «Мұқағали» атты гра­фикалық суреттер сериясы – барлығы 30 туын­дым қойылды. Тіпті, қой жүнін бояп, киізге басу арқылы қалай ұлттық бұйымдар жасау керектігі жай­лы шеберлік сыныптарын да өткіздім. Сапар барысында сол жердегі Көр­кемөнер инсти­тутының директоры, Ресей Сурет­шілер одағының мүшесі Қайыртай Әмір­ғазин, суретші Амангелді Шәкенов сияқ­ты әріп­тестеріммен де кездестім. Біз­дің еліміз­дің Омбы­дағы консулы Елдар Қонаев­тың қабыл­дауын­да болдым. Екі ел арасындағы мәдени бай­­ла­­нысқа қосқан үлесім үшін Алғыс хат табыс етті. – Мұқағали ақынның поэзиясына арналған графикалық суреттерді бұрын да көрмеге қойып па едіңіз? – Бұл суреттердің көрмесін тұңғыш рет өткізіп отырмын. Оны перфоманс түрін­де, яғни сурет пен поэзия, музыка мен видео қосып жан-жақты өткіздім. Бұл орын­дау­шы­лық, шағын қойылым дегенді білдіреді. Пер­фоманс өткен ғасырдың 60-жылдардағы авангардистеріне тән стиль. – Өнерге қалай келгеніңіз туралы айта кетсеңіз. – Біздің отбасы менің бала кезімде осы Омбы жақтан Ақтоғай ауданына көшіп келді. Кішкентайымнан сурет сала бастадым. Бұл өнер маған анамнан дарыды. Анам он саусағынан өнері тамған адам еді. Сырмақ жасау, оюлар, құрақ құрау, кестенің түр-түрін қалай тігіп, қалай жасауды анамнан көріп өстім. Бала қиялым өмірдің ғажайып құбы­лыстарын сурет арқылы көрсеткісі кел­ді. Осы өнер мені жетелеп Алматыдағы театр және көркемсурет институына алып келді. Оқу бітірген соң, 1986-1996 жылдары сол кез­де Алматыда орналасқан «Қазақ теле­ви­зия­сы­ның» «Алатау» телеарнасында сурет­ші-көр­кемдеуші болып қызмет атқардым. Соны­мен бірге, өзіңіз білесіз, біздің облыс орта­лы­ғындағы Жүсіпбек Аймауытов атын­дағы музыкалық драма театрында «Қыз ­Жібек» операсының, «Абылай ханның ақырғы күн­дері», «Хан Кене», «Отырар дас­таны», «Жар­қанат», «Ең әдемі келіншек» сияқ­ты басқа да қойылымдардың сахналық сурет­терін жасадым. Кейін Астанадағы Қалибек Қуа­ныш­баев атындағы музыкалық драма театрын­да «Мұқағали», «Сиқырлы шөп», «Ағасы бардың...» , басқа да спектакль­дердің сахналық қоюшы суретшісі болдым. – Айтпақшы, сіз 1986 жылдары телеарнаны атақты сыншы, патриот Сағат Әшімбаев ағамыз комитет төрағасының орынбасары, төраға болған кезде жұмыс жасаған екенсіз ғой? – Иә. Өмірімдегі ұмытылмас естелік. Желтоқсан оқиғасы болған жылдар. Бәрі де біздің көз алдымызда өтті ғой... Сағат ағамен бірге шығармашылық жұмыс жасау бақыты бұйырды. Телеарнада «Шашу», «Ала­таудың ән отауы», «Тамаша» ойын-сауық бағ­дарламаларын бүкіл қазақ сүйіп көрді. Осы бағдарламалардың да безендіру жұмыс­тарын атқардық. Сағат ағамыздың жетекшілігімен сол кезде режиссер Бота­гөз Исмайылова, редактор Айсұлу Иманбекова бәріміз Мұқағали Мақатаевтың шығар­ма­шылығына арналған «Дариға жүрек» атты бір сағаттық телевизиялық деректі фильм түсірдік. Бұл фильм Мұқағали ақынның ауылы Шалкөдеде, Қарасаз жерінде түсірілді. Айт­пақ­шы, Дариғаның рөлін біздің жерлесіміз, павлодарлық Бақыт Айтова бейнеледі. – Мұқағалидың өлеңдеріне сурет салуға «Дариға жүрек» әсер етті ме?.. – Әрине, әсері болды. Астанадағы Қалибек Қуанышбаев атындағы музыкалық драма театрында қызмет жасап жүргенімде театр ұжымы Серік Тұрғынбековтің «Мұқағали» драмасын сахналады. Қоюшы-режиссер – Болат Ұзақов. Ал, мен сахналық көріністердің суреттерін салдым. Осы драма да маған үлкен ой салды, өзім салған көріністер мазалап, өлеңдері ойымнан кетпеді. Ақындардың өлеңдеріне әдетте көбіне ән жазады. Бірақ, сурет салына бер­мейді ғой. Бұл бір сөзбен айт­қанда, поэзия­ны суретке айналдыру, Мұқа­ғалидың өлең­дері еріксіз сурет салуға жете­лейді. Өлеңдері өзінен өзі суретке сұранып тұр. Ақынның өлеңдерін студент кезден бас­тап жатқа оқимын. Ақын мен суретші шығар­машылығының үндесуі заңдылық деп ойлаймын. Мысалы, «Ғашықпын», «Рау­шан гүліне», «Сен гүлімсің», «Иек арт­қан теңізге», «Үнсіздік», «Тағы да күз», «Жалаң аяқ қыз», «Жарық дүние-ай!», «Өмір сүрейік алмасып», «Бақыт деген», «Махаббат диалогы» сияқты Мұқағалидың екі қазақтың бірі жатқа білетін өлеңдеріне жасалған гра­фикалық суреттерім бар. Сонымен бірге «Менің замандастарым» атты портреттер серия­сын жасадым. Жұмыстарымның бәрі де «тушь, акварель, монотипия» және керамика мен батик техникасында орындалды. – Мұқағали поэзиясын суретке айнал­­дыр­ды­ңыз. Ақын рухы қолдасын. Баянауыл мен Ертіс өзенінің сұлу табиғатын қой жүнін бояп, түрлендіріп, киізге басып шыға­рып жүрсіз. Жүннен ойыншықтар жасай баста­дыңыз. Жүнге қызығуға не себеп болды? – Жалпы, поэзияға, өлеңдерге сурет сала­тын суретшілер көп емес. Бір Сейдуллин деген суретші болды, ол кісі Сəкен Сейфул­лин­­нің өлеңдеріне суреттер салатын еді. Ал қой жүніне келсек, бұл да оңай шаруа емес екен. Бұл енді жаңалық емес, бұрынғы әжелеріміз, апаларымыз қолданған қазақтың кәдімгі ұлттық қолөнері ғой. Ұмытылып бара жатқан соң, енді біздер оны жаңартып, жаңғыртып қайта қолға алып жатырмыз. Қой жүнін, бояуларды, суреттердің қоршау ағаштарын бәрін өзім сатып аламын. Қазақтың ұлттық қолөнері – киізден кескіндеме жасап, жүннен түрлі ойыншықтар, әшекей бұйымдар жасаймын. Ертіс өзенін, Баянауыл келбетін, Жасыбай көлін киіз бетіне басу үшін қой жүнін түрлі түске бояп, ақ бұлт, көк аспан, көгілдір көл, тау, тас, қарағайларды өрнектеп саламын. Киіз кескіндемесі деп атаймыз. Бала кезімде анам өрнектеген киіздер кескіндемесі есіме түседі. Қазақтың төл өнері – киіз басу дәстүріне сәйкес жасалған «Наурызша», «Торайғыр көлі», «Күн шуағына шомылған түз» атты туындыларым бар. Әр қазақ баласы қызылды-жасылды боялған жүннен жасалған ұлттық ою-өрнекті текеметтің үстінде ойнап өсті. Қой жүні қазақтың баспанасы, киімі, төсеніші болды ғой. Киіз үй, қой жүнінің емдік қасиеті сол сусамыр ауруына шалдықтырмайды дейді үлкендер. Олай болса, қой жүнін қазір неге кәдеге жаратпасқа, неге одан экологиялық таза балалар ойыншықтарын жасамасқа деген ой келді. Киіз кескіндемемде жылдың төрт мезгіліне арналған, сондай-ақ дала көріністерін бейнелеген туындыларым бар. Шетелдіктер қызығушылық танытып алып кетті. Боялған жүнді ретімен орналастыру, сурет жасап шығару оңай емес. – Өзіңіз ұстаздық етіп жүрген Сұлтан­махмұт Торайғыров атындағы универ­ситеттің сәулет және дизайн бөлімі­нің студенттеріне қандай үміт артасыз? – Өзімнің бойымдағы өнерді студенттерге, шәкірттеріме үйретудегі мақсат – сурет өнері­нің құдіретін білсін деймін. Ұстаз болу бақыт. Өзіммен бірге сурет салып, поэзия мен суретті ұштастырып жүрген шəкірттерім бар. Олар жас қой. Болашақта сурет сала ма, қой жүнін бояп, киіз кескіндей ме, əлде өздерінше жаңа бір бағытқа ілесе ме, уақыт еншісінде. Суретші боламын деп қыл қаламды серік етіп жүрген талантты шәкірттерім, студенттерім барына қуанамын. Өзімнің жеке шеберханам болмаған соң, талай жыл аядай үйде жұмыс жасап жүрген едім. Облыстық Суретшілер одағы қоғамдық бірлестігінің төрағасы Өсербай Шұрановқа ризашылық білдіргім келеді. Бәрімізде қазір шеберхана бар. Ол кісі төраға болып тағайындалған соң, жергілікті суретшілер арасында ерекше серпіліс пайда болды, пленэр­лер ұйымдастырылуда, бірқатар жоба-жоспарлар жасалды. Мұқағали ақынның туған күні де жақындап қалды. Өлеңдері сурет болар сәттер көп болсын. Сүйікті газетім «Егемен Қазақстанды» таяуда өткен 95 жылдық мерейтойымен құттықтаймын. Шығармашылық табыстарымыз мол болсын! – Рахмет әңгімеңізге. Айтқаныңыз келсін! Әңгімелескен Фарида БЫҚАЙ, «Егемен Қазақстан». ПАВЛОДАР.