Сурет: afisha.ru
– Анар Сайымжанқызы, марапаттау салтанаты өз деңгейінде өтті деп ойлайсыз ба? Осы орайда, жетекші ретінде бірлестіктің атқаратын басты мақсаты мен міндеттеріне тоқтала кетсеңіз?
Анар ЕРКЕБАЙ: Жыл сыңында дәстүрлі түрде өткізілетін «Қазақстан театр сыншылары бірлестігінің» «Сыншылар жүлдесі» марапаттау кеші еліміздегі театр саласының ең үздік жетістіктерін дәріптеп, шығармашылық қауымдастыққа жаңа серпін беру мақсатында ұйымдастырылды. «Қазақстан театр сыншылары бірлестігі» – театр өнерінің сапасын арттыру, сыншылық мәдениетті дамыту және театр, сыншы мен көрермен арасындағы байланысты тереңдету мақсатында қызмет ететін маңызды ұйым. Бұл бірлестік еліміздің театр өнеріндегі үздік жұмыстарды анықтауды басты мақсат етіп қойған. Театр сыншыларының кәсіби деңгейін көтеріп, отандық театрды халықаралық аренада таныту – осы бірлестіктің негізгі бағыттарының бірі. «Сыншылар жүлдесі» сынды марапаттар арқылы өнерпаздарды қолдап, театр өнерінің даму жолына үлес қосып келеді. Мысалы, биылғы жылы біз, сыншылар 109 жаңа премьераны көріп, талқыладық. Осы қойылымдардың негізінде жыл үздіктері анықталды.
Сондай-ақ біздің басты жұмысымыздың бірі – театрларға арнайы сауалнамалар жіберіп, мониторинг жүргізу. Осы сауалнамалардың нәтижелері сахнада қысқаша көрсетіліп, толық нұсқасы театрлардың электрондық поштасына жолданды. Биылғы мониторингке 70 театрдың 53-і жауап берді. Осы сауалнамалардан алынған мәліметтерге сәйкес 2024 жылы 262 премьера қойылып, оны 175 режиссер сахналаған, 124 суретші сценография мен костюмдерін жасаса, 90 маман хореографиямен айналысты. Гастрольдік сапар бойынша ең жоғары пайызды М.Әуезов атындағы Ұлттық театр иеленді. Ал Ақмола облыстық орыс драма театры шетелдік фестивальдарға ең көп қатысқан театр болып шықты. Ең жиі қойылған шығармалар қатарында Б.Соқпақбаев пен А.П.Чеховтың туындылары тұр. Бұл сандық көрсеткіштер театрлардың бағыты мен репертуарлық саясатын, драматург, режиссер, суретші, композиторлардың арасында сұранысқа ие тұлғалар екенін көрсетеді. Жыл сайын өткізілетін мониторингтің нәтижелері қазір театртану саласындағы ғылыми зерттеулерде, магистрлік және докторлық диссертацияларда кеңінен қолданылып, ғылыми айналымға енгізіліп жатыр.
– Бұл жүлде жыл сайын театр саласындағы үздіктерді анықтаудың тұрақты дәстүріне айналады деп күтуге бола ма?
– Иә, біз бұл жұмысты тоқтатпай жалғастыра береміз. Жылдан жылға театртанушылармен қоян-қолтық жұмыc жасап жүрген театрлардың саны артып келеді. Бірлестіктің мақсаты – театр өнерінің маңыздылығын айқындап, сала мамандарын ынталандырудың заманауи әрі көркем үлгісі деңгейіне көтеру. Басты міндет – театрдың қоғамдағы орнын айшықтау, оның шығармашылық әлеуетін арттыру және театр саласының оң бағытын қалыптастыруға үлесімізді қосу. Сонымен бірге бір жыл ішіндегі театр өнерінде болып жатқан жаңалықтарды, жаңа есімдерді анықтап, жетістіктерін көпшілікке таныстыру. Біздің ойымызша, жыл соңында осындай қорытындылар жасау театр өнерінің қай бағытта дамып бара жатқаны туралы ойтамызыққа, сараптамалар құрғақ статистикадан бөлек, жаңа сапалық нәтижелерге бастайтын театр мамандарына ой салары сөзсіз.
– Жүлде иегерлерін таңдау барысында қандай критерийлер басты назарға алынады?
Бақыт НҰРПЕЙІС: Бірінші критерий, театр сыншылары бір жыл ішінде қойылған спектакльдерді сахнадан өз көздерімен көруі керек. Бүгінгі таңда республикамыздың көптеген театры өз премьераларына театр сыншыларын арнайы шақырып, талқылау ұйымдастырады. Сонымен қоса, елімізде жылына бірнеше рет халықаралық, республикалық, аймақтық, театрішілік деңгейдегі театр фестивальдары өткізіледі. Бұған көбінесе кейінгі жылдары шыққан спектакльдер қатысады. Осы фестивальдарда қазылар алқасының мүшесі болып қатысатын театртанушылар міндетті түрде Бірлестіктің аталымдарына лайық жұмыстарды белгілеп отырады. Екінші критерий, республикамыздағы барлық кәсіби театрдың (мемлекеттік және тәуелсіз) жұмыстарын мүмкіндігінше толық қамту; үшінші критерий, Қазақстан театрларының әлемдік театр кеңістігіндегі даму, өркендеу контексіндегі орнын бағамдауда бір жыл ішінде жарыққа шыққан спектакльдердің көркемдік ерекшеліктерін кәсіби саралау арқылы «Жыл қойылымы», «Жыл моноспектаклі», «Жыл актері», «Жыл режиссері», тағы басқа жұмыстарды анықтау.
Жүлде иелерін таңдауда үміткерлердің кәсіби біліктілігі мен шеберліктері басты назарға алынады. Сонымен қоса, әрбір аталымға таңдаудың өзіндік талаптары бар. Мысалы, «Жыл актері» аталымына ұсынылған актер мына критерийлер бойынша таңдалады: түрленіп, бейне жасау; рольдің жанрлық ерекшелігін ажырата білу; актер ойынындағы тілдің байлығы, дыбыстың анықтығы; музыкалық-хореографиялық икемділігі; ырғақты сезінуі; оқиға желісіндегі қимыл-қозғалыстары, іс-әрекеттері, ым-ишаралары, ой-сезім айшықтары, жүріс-тұрыстарының өзара қабысуы; сахналық тартымдылығы (айқындылық, сахнадағы серіктестерімен ортақ тіл табыса алуы, көрермендерді тарта білуі т.б.) болуы шарт.
– Сіздердің бағаларыңыз әділ әрі ашық болуы үшін қандай механизмдер қолданылады?
– Театр сыншылары бірлестігінің мүшелері жыл соңында жеке-жеке сауалнама толтырып, үздік деген жұмыстарды белгілейді. Одан кейін соның қорытындысы бойынша жиналыс өткізіледі. Әрбір аталымға ұсынылған үміткерлердің аты-жөнін іріктеу басталады. Мысалы, «Жыл актерін» таңдау үшін барлық сауалнамадағы жауаптар қаралады. Солардың арасынан сахнадағы жұмыстары көрнекі шыққан он актер іріктеліп, талқылау барысында бір актердің есімі анықталады. Бұл жұмыс бір айға дейін созылып, әр аталымға ұсынылатын өнерпаздардың жұмыстары талданады. Бірлестіктің барлық мүшесінің пікірлері тыңдалып, қорытынды шешім дауысқа салу нәтижесі бойынша жүзеге асырылып, хаттамамамен бекітіледі.
– Театрлар тарапынан сіздердің жұмыстарыңызға деген қызығушылық пен қолдау қаншалықты байқалады?
– Театр сыншылары – театрдың бір бөлшегі. Оның қоғамдағы рөлі актерлерден, режиссерлерден, драматургтерден кем емес. Бүгінгі таңда әлемдік театр өнерінде сыншылар театрдың тарихын жасап шығатын шежіреші-ғалым ғана емес, театрдың жұмысын насихаттайтын жарнамашыға да айналып кетті. Біздің мақсатымыз бір жыл ішінде республикамыздың театр өнерінде қандай жетістіктер болғанын кеңінен насихаттау. Сондықтан да, еліміздегі көптеген театр Театр сыншылар бірлестігінің жұмысына қолдау көрсетіп келеді. Олар жыл соңында бірлестік тарапынан жіберілген сауалнаманы толтырып береді. Әрине, кейбір театрлар мұны толтырудан бас тартып, жыл қорытындысына қатыспайтынын ашық айтады. Мұндай жағдайда, біздің тарапымыздан оларға ешқандай реніш жоқ. Бірақ сауалнама толтырған театр ұжымының жұмысын аталымға ұсына алмаймыз.
Биыл Театр сыншылар бірлестігімен (бірлестік мүшелері Астана қаласында да бар) республикамыздың көптеген мемлекеттік театры мен тәуелсіз театр ұжымы қоян-қолтық жұмыс жасады. Соның нәтижесінде премьералар мен спектакльдер апталығы және фестиваль нәтижесіне қатысты театртанушылар тарапынан жазылған 30-ға жуық мақала баспасөз беттерінде жарық көрді.
– Осындай әр саланың үздіктерін даралап аталымдар беріп жатқанда, А.Грибоедовтың «Ақылдың азабы» комедиясының басты кейіпкері Чацкийдің «А судьи кто?» деген белгілі сұрағы еске оралады. Театр сыншыларының ішінде өздерінің бүйрегі бұратын шығармашылық ұжымдар, актерлер, режиссерлер бар дегендей. Эксперттік құрамға нақтырақ тоқталсаңыз?
Аманкелді МҰҚАН: Биыл біздің сарапшылар тобы – театр сыншыларынан құралған 16 маман жұмыс істеді. Биылғы өткізген іс-шараны ұйымдастыру, өткізу барысының бар салмақ-жүгін өздерінің мойнына алды. Олар: өнертану докторы Б.Нұрпейіс, өнертану кандидаттары С.Қабдиева, Г.Жұмасейітова, А.Еркебай, М.Жақсылықова, З.Исламбаева, А.Мұқан, PһD Н.Ескендіров, докторанттар М.Ерғалиұлы, Ж.Тұрмағанбетова, магистранттар Ж.Ахметова, Н.Құрманғалиева, А.Ахмет, Н.Жұмабай, Б.Әлкеева, Д.Айдынұлы, Р.Бақытбекқызы, Т.Болатұлы қатысты. Басты талап театр сыншылары көрген спектакльдерін бағалап, талқыға салуы керек. Күнтізбелік 2024 жыл бойы жаңа қойылған спектакльдер саны мониторинг санағында келтірілгеннен артық болуы заңдылық. Биылдыққа көріп үлгергеніміз, баға беріп сарапқа түскені – осылар. Біз олардың бәрін көріп шығуға, театрлардың бәрін түгелдей қамтуға материалдық, физикалық мүмкіндігіміз жоқ. Соған қарамастан, театртанушылардың басым бөлігі Алматыда болған соң осындағы барлық театрды, облыстар шақырған тұсаукесерлерді қалмай көруге тырыстық. Астана қаласындағы, басқа өңірлердегі жаңа спектакльдердің бәрін көрмесек те, осы қаладағы жекеленген әріптестердің жіберген сараптамалық пікірлеріне сүйендік, елімізде жиі өтетін фестиваль бағдарламаларынан ой түйдік. Қызу талқылаулар мен пікір бөлісуден кейін алдымен үздіктердің қысқа тізімін, сол тізімнен оза шыққандарды даралауға әр аталым бойынша дауысқа салдық. Сондықтан, қазылар алқасының ішінде жекеленген театрлардың жоғын жоқтайтындардан аулақ болуға тырыстық. Таза өнер жарысы, «мықтылар жеңсін» дейтін орта болғасын барынша адал болуға тырысты. Талапкерлердің, талантты сахналық жұмыстардың көптігінен жүлде алмағандар ішінде марапатсыз кеткендері қаншама. Үздік ондыққа, бестікке, үштікке ілігудің өзін зор жетістік санаған театрдың еңбекторыларының қуаныштарын оқығанда бұл жұмысымыздың бекер жасалып жатпағанына қуанасың.
Шорт тізімдегі әр аталым бойынша жариялаған үздіктерге дауыс беру кезінде біздің таңдауымызбен қиыспайтын көрсеткіштерді де көрдік. Солай болғанына қуандық та. Жалпы, электронды дауыс беру әдісі бүгінде көп қолданылады. Бірақ сол жүлдеге ұсынылған номинанттың екі өкпесін өшіретін қолайсыз әрі әділ емес әдіс. Кімнің туысы, досы, топтық чаты, ауылдас, кластас, курстас, тағы басқа танысы көп болса, сол көп дауысқа ие. Біз ол көрсеткішке малдана алмадық. Бұл біздің жарнамалық және қоғамдық пікірді білуге бағытталған жұмысымыздың бір парасы болатын. Сондықтан жоғары дауыс алған, бірақ аталып өтпеген номинанттар реніштерін басқаны жөн.
– Мемлекет пен министрлік тарапынан театр мамандарына табысталатын марапаттардан «Сыншылар жүлдесі» несімен ерекшеленеді? Бұл жүлде театр өнерінің қандай қырларын тереңірек ашады немесе көтермелейді?
Меруерт ЖАҚСЫЛЫҚОВА: «Сыншылар жүлдесі», негізінен, театрларды марапаттау үшін ғана құрылған жоқ. Бұл – оның екінші қызметі. Бастысы, театрлардың шығармашылық мониторингін өткізу, яғни қай өнер ордасы немен шұғылданып, қалай тыныстап отыр? Бір театр екіншісінен несімен ерекшеленеді? Бір маусымда театрлардың репертуарлары немен толықты, қандай жетістіктері бар деген сауалдарға жауап алу мақсатында ұйымдастырылды. Бұл мәліметтердің басым көпшілігін театртанушы ретінде біз ғылыми зерттеулерге арқау етіп, олардың статистикасы бойынша тарихын жазуға қолданамыз. Сыншы болған соң арнайы шақыратын театрлар көп болады, кейде фестивальдарға барамыз. Көрген қойылымдарды саралап алған соң, олардың арасынан шеберлігі жағынан көзімізге түсіп, шығармашылық кемелдігі толысқан, озық спектакльдерді немесе актерлерді, суретшілер мен режиссерлерді неге марапаттамасқа деген ой келеді. Бастапқыда «Сыншылар жүлдесінің» аталымдары да көп болған жоқ. Негізінен, актерлерді, режиссерлерді, спектакльдерді марапаттап жүрдік. Кейіннен «Жылдың үздік актерлік ансамблі», «Жылдың үздік жобасы» сынды театрлық үдерісте маңызды аталымдармен толықтырып келеміз.
Алты жастағы сәби іспетті тәй-тәй басып келе жатқан «Сыншылар жүлдесі» мемлекет пен министрлік тарапынан қаржыландырылмайды. Театр сыншыларының өз жүрек қалауымен беретін кәсіби бағалары деп есептеуге болады. Басты артықшылығы да сонда, мұнда тек тәуелсіз кәсіби театр сыншылары дауыс береді. Жоғарыда айтқанымдай, еліміздегі республикалық, облыстық және тәуелсіз театрлардың бір маусымда қойылған спектакльдерінің арасынан үздіктерді таңдап марапаттау үшін қолымыздан келгенше барлық өнер ұжымының шығармашылығын назардан тыс қалдырмауды мақсат тұттық.
Ал мемлекет тарапынан қаржыландырылатын жүлделерді кім таңдайды, сарапшылары кім екенін көпшілік біле бермейді. «Сыншылар жүлдесі» аты айтып тұрғандай, театр сыншыларының таңдауы болып табылады. Оның үстіне бұл жүлденің бір тиын да қаржылай қоры жоқ. Дипломы мен гүлшоқтары және театр қайраткерлерінің шалқар шабыты мен маңдай тері тамған сахнадағы адал еңбегін мойындауы.
Шынтуайтына келгенде, еліміздің байтақ жерінде тарыдай шашылып жатқан театр ұжымдарында қызмет ететін қаншама өнер тұлғалары бар. Олардың шығармашылығы, тауқыметті еңбегі ел назарында болғанымен, елеусіз қалатындары да жоқ емес. «Бұлақ көрсең, көзін аш» демекші, сыншылар өздері көрген спектакльдерде жарқ етіп көзге түскен өнерпаздарды бағалайды.Театр қайраткерлерінің қызметін дәріптеу, тарихта қалдыру аса қажетті де маңызды деп білеміз.
– «Сыншылар жүлдесі» аясында өтетін мерекелік іс-шараның жоғары деңгейде ұйымдастырылуына кімдер қолдау көрсетті? Қаржылық, техникалық немесе басқа да ресурстық қиындық туындайтын жағдайда оларды шешудің қандай жолдары қарастырылады?
Жансая ТҰРМАҒАНБЕТ: «Сыншылар жүлдесі» – басқа марапат, жүлделер секілді қаржылай ынталандыру сыйлығымен емес, еліміздегі кәсіби театр сыншыларының бағасымен ерекшеленетіні белгілі. Бірлестік өз жұмысын мемлекеттік, жеке мекемелердің құзырлы көмегінсіз, тіпті демеушілердің қаржылай қолдауынсыз жүзеге асырып келеді. «Сыншылар жүлдесі» марапаттау кешінің ұйымдастырылуы, бұл іс-шараның табысты жүзеге асуына қажет барлық жауапкершілік те толықтай бірлестік мүшелерінің мойнында.
Қаржылық қолдаудың жоқтығына қарамастан, іс-шараның сапасын қамтамасыз ету үшін өтетін орындарға Алматы қаласының бірқатар театрлары мен мәдени мекемелерімен келіссөздер негізінде қол жеткізе алдық. Осы ретте алғаш бастаған кезде: «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығының, Мемлекеттік қуыршақ театрының, Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының, Республикалық мемлекеттік академиялық корей театрының және биыл үлкен сахнасын ұсынған Б.Омаров атындағы «Жас сахна» театрының басшылығына үлкен залын жалға ақысыз ұсынып, қолдау білдіргені үшін ерекше алғысымызды білдіреміз. Техникалық жабдықтар да сол мекемелер тарапынан ұсынылды.
Кез келген іс-шараның (оның үстіне республикалық деңгейде болса) толық ұйымдастыру шығындарының сметасы болжалды түрде аз болмайтыны белгілі. Қаржылық қиындық пен ресурс тапшылығына қарамастан, іс-шараны ұйымдастырудың барлық жүгін бірлестік мүшелері өз күш-жігерімен атқарды. Сондықтан, «Сыншылар жүлдесінің» ұйымдастырылуы бірлестік мүшелерінің жанкешті еңбегін, олардың театр өнеріне деген шынайы ықыласы мен адалдығын айқындайды.
– «Сыншылар жүлдесінің» үміткерлері туралы әлеуметтік желіге ақпарат жарияланған соң, көрермендер арасында үлкен қызығушылық пайда болды. Осы жүлдеге дауыс беру жүйесінің нәтижелерге әсері қандай деңгейде?
Бейбіт ӘЛКЕЕВА: Атауы айтып тұрғандай, жүлдені және жеңімпаздарды жыл сайын тек кәсіби сыншылар анықтайды. Қазіргі көзі ашық көрерменнің бәрі (билет барлық жерде Тикетон, т.т. электронды жүйемен сатылады) әлеуметтік желіде отырғанын ескеріп, өзіміздің зерттеу, сараптауымызды солардың көзімен де қарастырып көрдік. Әлеуметтік желі театрдың тілеулес-көрермендермен кері байланыс орнатуға, өздерінің театрларына деген қызу қолдаушылығын оятуға көп көмектесті. Таңдау біздікі, сондықтан, театртануда тәжірибесі мол кәсіби мамандар ұсынған үміткерлер де (TOP 10) тек театр сыншыларының дауыс беруі арқылы таңдалып алынды.
Үміткерлер жарияланған посттарды көппен бөлісіп, театр кеңістігіндегі жаңалықтар мен жоғары деңгейде жұмыс атқарған мамандарды тануы бұл біздің де бір мақсатымыздың орындалғаны болмақ. Себебі біздің мақсат тек «диплом табыстау» емес, сараптама жасау, театрлардың тынысын бағамдау, жаңа есімдер мен жаңаша бағыттарды насихаттау. Өзін-өзі қаржыландырып отырған бірлестіктің жүлдесі қандай да бір фестиваль, форум, конкурс бағдарламаларындай халықтың дауыс беруі арқылы көрермен көзайымын анықтаудан тұрмайды. Бұл – театрлардың бір жылдық жұмыстарының қорытындысын көрсететін кәсіби, әділ және нақты мониторинг. Дәл осы бағытта бірлестік жұмыстары әр жыл сайын түрленіп, дамып отырады.
– Өнер шаңырақтары мен жекелеген шығармашылық өкілдерін шабыттандыратын «Сыншылар жүлдесі» ғұмырлы болсын!
Дөңгелек үстелді жүргізген –
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
