Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Бұл жұмысты реттеу «Отбасы банк» акционерлік қоғамына тапсырылған еді. Алайда «Отбасы банк» аталған тапсырманы орындауды ұзаққа созып жіберді. Осыған орай Үкіметтің 2022 жылғы 8 ақпанда болған кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы: «Менің жалға берілетін тұрғынжайды субсидиялау жөніндегі бастамам бұдан бір жыл бұрын басталуға тиіс болатын. Бірақ сылбыр қимылдаудың, бәлкім, саботаж жасаудың салдарынан жүздеген мың отандасымыз мұндай қолдау түрін әлі күнге алған жоқ. Шенеуніктер ұзақ уақыт бойы аз қамтамасыз етілген азаматтардың тұрғынжайға жұмсайтын шығынын азайту жөніндегі қарапайым да түсінікті бастамадан ірі құрылыс компанияларын қолдаудың кезекті құралын жасауға тырысты. Соңғы рет айтамын, бұл – әлеуметтік бастама», деп қатаң талап қойды.
Сол күні бұрынғы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі «Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін азаматтардың жекелеген санаттарына төлемдер тағайындау және жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» №60 бұйрыққа қол қойып, маңызды әлеуметтік жобаны жүзеге асыру қолға алынды.
Аталған қағидаларға сәйкес жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін төлемдер мемлекеттік бюджеттің қаражаты есебінен 50%, тұрғынжай жалдаушылардың есебінен 50% тепе-теңдікте жүзеге асырылады. Осы мақсатта 2022 жылы «Отбасы банкке» республикалық бюджеттен 40 млрд теңге қарастырылды. Бірақ оның небәрі 400 млн теңгесі, яғни 10%-ы ғана игерілді.
2023 жылға арналған бюджетті қалыптастыру кезінде Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі пәтер кезегінде тұрғандардың әлеуметтік жағдайына талдау жүргізе келіп, шамамен 70 мың мұқтаж адамға төлем тағайындау қажеттігін анықтады. Осы мақсатқа мемлекеттік бюджеттен 43 млрд теңге субсидия бөлінді. Әйтсе де іс жүзінде бекітілген талаптарға сай келіп, тиісті төлемді алған азаматтардың саны 10,2 мың ғана болып, бөлінген қаржының 5,3 млрд теңгесі ғана игерілді. Қалған қаражат басқа бюджеттік бағдарлама бойынша халықтың әлеуметтік осал топтарына тұрғынжай сатып алуға жұмсалды.
Мұндай парадокстың себебі неде? Біріншіден, «Отбасы банктің» аталған субсидияны пәтер кезегінде тұрған азаматтардың төрт санатына ғана беріп отырғандығын құптау қиын. Олар – «Алтын алқа», «Күміс алқа» иегерлері наградталған немесе бұрын «Батыр ана» атағын алған, сондай-ақ I, II дәрежелі «Ана даңқы» ордендерімен наградталған көпбалалы аналар, көпбалалы отбасылар, бірінші, екінші топтағы мүгедектігі бар адамдар, мүмкіндігі шектеулі бала тәрбиелеп отырған отбасылар, кәмелетке толғанға дейін ата-анасынан айырылған, 29 жасқа жетпеген жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар.
Шынтуайтында, Мемлекет басшысының жолдауында жалдаған тұрғынжайы үшін субсидия берілетін азаматтар санаты шектелмеген. «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңның 68-бабына сәйкес халықтың әлеуметтiк жағынан осал топтарына Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагерлері, жеңілдіктер бойынша Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагерлеріне теңестірілген ардагерлер, басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдарының ардагерлері, бірінші, екінші топтардағы мүгедектігі бар адамдар, мүгедектігі бар балаларды тәрбиелеп отырған отбасылар, кейбiр созылмалы аурулардың ауыр түрлерiмен ауыратын адамдар, жасына қарай зейнет демалысына шыққан зейнеткерлер, 29 жасқа толмаған жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, қандастар, табиғи, техногендi сипаттағы төтенше жағдайлар салдарынан тұрғын үйiнен айырылған адамдар, көпбалалы аналар, көпбалалы отбасылар, мемлекеттiк немесе қоғамдық мiндеттерiн, әскери қызметiн орындау, ғарыш кеңістігіне ұшуды дайындау немесе жүзеге асыру, адам өмiрiн құтқару, құқық тәртiбiн қорғау кезiнде қаза тапқан адамдардың отбасылары, толық емес отбасылар жатады. Осы 11 санаттағы азаматтар мемлекеттік қолдаумен неге түгел қамтылмағаны түсініксіз. Бұл олқылық жаңадан әзірленіп, Өнеркәсіп және құрылыс министрінің міндетін атқарушының 2024 жылғы 17 маусымдағы №221 бұйрығымен бекітілген «Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін азаматтардың жекелеген санаттарына төлемдер тағайындау және жүзеге асыру қағидаларында» да ескерілген жоқ.
Екіншіден, жалға берілетін баспана қай қалада болсын аз еместігіне қарамастан, олардың иелерінің ішінен тұрғынжайды жалдау ақысына субсидия алғысы келетін жалға алушылармен ресми шарт жасасқылары келетіндерді табу оңай емес. Өйткені бүгінде баспанасыз азаматтардың көбі жалға алған тұрғынжайларда жалға берушілермен ауызша келісім бойынша тұрып жатқаны мәлім. Мұның өзі елімізде кеңінен таралған заңсыз бизнес болып саналады. Жоғары аудиторлық палатаның мәліметіне қарағанда, жалға берілетін тұрғынжайдың «көлеңкедегі» нарығы жалпы жалдамалы тұрғынжай нарығының 60-70%-ына дейін жеткен. Бұған қоса жергілікті атқарушы органдардың өкілдері тоқсанына кемінде бір рет жалға алушылардың жалға берілетін тұрғынжайды мақсатты пайдалануына мониторинг жүргізетіні де жалға алушыларға ғана емес, жалға берушілерге де ұнай қоймайтыны белгілі. Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін азаматтардың жекелеген санаттарына төлемдер тағайындау және жүзеге асыру қағидалары бойынша мұқтаж азаматтардың жақын туыстарынан және жұбайының жақындарынан тұрғынжайды жалға алуға тыйым салынған. Соған қарамастан, субсидия алу үшін қажетті шартты жасауға келісетін жалға берушіні таба алмаған адамдар амалсыздан тегі басқа туыстарының көмегіне жүгініп жатады. 2022 жылдан бері осындай, басқа да бұзушылықтарға жол бергендігі әшкереленген 15 831 азамат алып жүрген субсидиядан қағылған.
Пәтер жалдағаны үшін субсидия алушылар саны аздығының тағы бір себебі – кейінгі 6 айдағы орташа айлық жиынтық табыстың мөлшері отбасының әрбір мүшесіне шаққанда ең төмен күнкөріс деңгейінен көп болмауға тиістілігі. Мәселен, өткен жылғы ең төмен күнкөріс деңгейі – 43 407 теңге болғанын ескерсек, 5 адамы бар отбасының орташа айлық табысы 217 035 теңгеден аспауы талап етіледі. Одан асып кетсе, субсидия төленбейді. Қазіргі қымбатшылық жайлап тұрған уақытта мұндай шектеуді әділ деп айту қиын.
Былтыр пәтер жалдап тұратын мұқтаж жандарға субсидия төлеуге бюджеттен 6,7 млрд теңге бөлінді. Бірақ бұл іс жүзінде жеткіліксіз болып шықты. Өйткені өткен жылы «Отбасы банкке» тиісті өтініш бергендер саны 18,8 мыңға дейін жетті. Оның 13 мыңы қолдау тапты. Субсидияға қолы жеткен отбасылар саны – 9,9 мың ғана. Қазір уәкілетті органдар қосымша қажеттілік туындаған 3 млрд теңгені іздестіріп жатыр. Өкінішке қарай «Отбасы банк» ұсынған құжаттары жоғарыда айтылған талаптарға сай келмеген 6,8 мың азаматтың өтініштерін орындаудан бас тартты.
Жоғары аудиторлық палатаның қорытындысына сүйенсек, пәтер жалдаушы мұқтаж жандарға субсидия төлеу бағдарламасын іске асыруға Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі формальді түрде қараған. Бұл әлеуметтік жоба өткен жылы да толыққанды жүзеге асырылмады. Соның салдарынан Мемлекет басшысы уәде еткен субсидия баспана жалдап жүрген кедей адамдардың көпшілігіне бұйырмай тұр. Демек министрлік Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін азаматтардың жекелеген санаттарына төлемдер тағайындау, жүзеге асыру қағидаларын қайта қарап, ондағы шамадан тыс шектеулерді алып тастағаны, жеке тұрғынжайын жалға берушілерді «көлеңкеден» шығарып, заңды қызмет көрсетуге ынталандыратын ұтымды шараларды қабылдағаны жөн.
