Сурет: blog.karlib.kz
Біз қазір медиакоммуникация заманында тұрмыз. Медиакоммуникацияның басты қозғаушы күші мотивация екені белгілі. Тікелей көркем әдебиет болсын-болмасын, бүгінгі өсіп келе жатқан ұрпақ мотивациялық кітаптарды көп оқиды. Осы арада күнделікті газет-журнал ғана емес, көркем кітап та медиакоммуникацияға жататынын еске сала кеткен дұрыс шығар. Не арқылы ақпарат аласыз, соның бәрі медиакоммуникацияның салалары болып есептеледі. Енді соған қазіргі қазақ кітаптарынан мысал келтіріп көрейік.
Осы кейінгі жылдары қазақ әдебиетінде ең көлемді роман жазған қаламгер Сайлаубай Жұбатырұлы болып отыр. Оның «Абыржы» трилогиясы кәдуілгі қалыппен есептегенде мың төрт жүз беттен асып жығылады. Бұл көркемдік образдарды барынша қанық сомдаған, бүтіндей бір дәуірді кеңінен қамтыған орасан зор еңбек. Бізге сол дәуірдің ақпаратын бергеннен кейін, оны да медиакоммуникация өнімі деп есептеуімізге тура келеді.
Медиакоммуникация – оқимын, жетемін, жетілемін деген ұрпақтың алаңы. Қазіргі жастар мотивация бермейтін әдебиетті оқымайды. Ал мұнда трилогия кейіпкері томнан-томға ауысқан сайын өспейді, моральдық тұрғыдан өше береді. Айналып келгенде Арал тағдыры үшін күресіп жүрген адам өз басын алып жүре алмайтын пұшайман халге түседі.
Автор трагедия жасаудың шебері екенін көрсеткен және мұны кемшілік ретінде айтып отырғанымыз жоқ. Арал тағдыры адам баласының трагедиясы екені де рас. Оны басқа қалай жазуға болады деген сұрақ туады. Бірақ мың төрт жүз беттен асатын қайғы-қасіретті оқу үшін оқырманға темірдей жүйке керек. Автордың пәленбай жылғы еңбегін қанша құрметтесеңіз де шындық осы.
Бір жылдары «Қазақ әдебиеті» газетінде Рақымжан Отарбаевпен бірге жүрдік. Рақаң апта сайын «Арал тағдыры – адам тағдыры» деп мақала береді. Бүкіл редакция осы тақырыпқа жұмыс істеп кеттік десек те болады. Бірде Рақымжан бәріміз отыратын бөлмеге қолында өрнекті таяғы бар, қасын кербездене керіп сөйлейтін біреу кіріп келді. Әбден мақтау естіп қалған Рақаң да елп ете қалды. Сонда әлгі кісі:
«Арал сендердің газеттеріңе қарап қалған жоқ. Жер өз осінен ауытқыды. Арал соған байланысты тартылды. Бұрын да тартылған деген дерек бар. Бір замандарда өзі қайта толады. Толмаса сондай бір теңіз пайда болады. Сондықтан қатты ышқына бермеңдер», деді.
Кез келген тақырыпты оқырманды мезі қылғанша жазатынымызды сонда байқадық. Мен бұл сөзіммен Сайлаубай Жұбатырұлының «Абыржы» трагедиясын жоққа шығарайын деп отырған жоқпын. Керісінше өткен жолғы мақаламда бұл трагедия үшін автордың үлкен халықаралық сыйлық алып қалатын мүмкіндігі де болғанын айттым. «Арал теңізінің тартылуы жайында мың төрт жүз беттік трилогия жазыпты» десе, кімнің де болса ойланып қалатыны анық еді. Алайда бүгінгі оқырманға, әсіресе жастарға қай тараптан да жолы жабылған кейіпкер әсер ете бермейді.
«Абыржыда» бас кейіпкер сүйгенімен жараспайды, достарымен адамша сөйлеспейді, әуелі елес қуады, артынан есінен адасады. Басында қаһарман болып жүріп, соңынан диуанаға айналады. Ендеше мотивация іздеген адам бұл трилогияны сонша көлеммен қалай оқиды?
Міне, «Абыржы» трилогиясы мені осындай екіұдай сезімде қалдырды. Жарты ай оқып, екі-үш күнде әрең есімді жидым. Қандай образдар, характерлер, конфликтілер, панорамалар бар десеңізші. Ішіне кіріп оқып, ондағы қайғы-қасіреттердің қатты әсер еткені сонша, бәрін жиып тастап Аралға тартып кеткім келді. Тартылған теңізден де әдемі көріністер, әсерлі пейзаждар, сәулелі суреттер көрсем бе дедім. Мына трилогия соның бәрін ішіне бүгіп, астына басып жатқандай елестеді. Бірақ оны сезіну үшін бұл шығарманы өзіңді өзің күштеп оқуың керек. Себебі мұнда бір уақ ойыңды бөлетін адами сезімдер, тұрмыстық интригалар, достық қарым-қатынастар жоқтың қасы. Аралмен бірге бәрі тартылып кеткен, түгел қараң қалған, үміт етерлік ештеңе жоқ. Соншама еңбекке ішің аши отырып, бұл трилогияның «Жүз жылдық жалғыздық» секілді атақ-даңқтың жолына түсе алмағанына өкінгендей де боласың. Себебі екінің бірі қолға алып оқуға жүрегі дауалай бермейтін, бетін ашып оқығандар кейіпкермен бірге өздерін де азаптағысы келмейтін трилогияның түбінде қара жұлдыз секілді алапат бір ғарыш апаны үңірейіп тұр. Сірә қазір тас басқандай ауыр сезімдер мен күліп-ойнауды ұмытып қалған адамдар туралы әлемде тек қазақ қаламгерлері ғана жазатын шығар деген де ойға келгенім рас.
Менің білуімде Сайлаубай Жұбатырұлы қатардағы жазушы емес. Жас кезінде ойы ұшқыр, фантазиясы мықты, романтикасының көкжиегі кең қаламгер ретінде танылған. «Абыржы» трилогиясында соның бәрі айтсаң таусылмайтын, жазсаң бітпейтін қайғы-қасіретке жұтылып кеткендей көрінді. Мұндайда әдебиетті құтқаратын трагедиядағы оптимизм екенін автордың қалай ескермегені түсініксіз.
Үлкен Арал қазір қолдан кіші Аралға айналды. Кіші Арал үлкен Аралды құтқару үшін жасалды. «Абыржы» трилогиясын да бір роман, екі-үш хикая, бес-алты әңгімеге бөліп жіберуге толық негіз бар. Мәселен, бас кейіпкер Медет, ескінің көзі Құлжұмыр, кейінгі ұрпақ Өрен үшеуі Кіші Аралдан ұлы теңізге аттанады. Үш ұрпақ өкілі ұлы теңіздің кіндігін тауып, құпия сырын ашып, ғасыр жұмбағын шешпек болады. Бұл бас-аяғы бүтін, өз алдына жеке желі екені байқалып тұр. Мұнда бестселлерлік кітаптарға тән шытырман оқиға, қызықты хикая, экзотикалық көріністер, түрлі характерлер, бәрі бар. Бастарына түскен сынақты үш ұрпақ өкілінің үш түрлі қабылдайтыны да оқырманды бейтарап қалдырмаса керек.
Өз басым кітабын оқығаннан кейін жазушы мен оқырманның арасында тылсым байланыс орнайтынына сенемін. Сайлаубай Жұбатырұлының «Абыржы» трилогиясын табандап оқып шыққалы біраздан бері осындай әсерден арыла алмай жүрдім. Құдды авторға бір нәрсені ескертуім керек сияқты, оны әлденеден құтқаруға тиіс секілдімін, ал өйтпесем өзім кінәлі болып қалатын тәріздімін. Оған қоса бұлай жалғаса берсе әдебиетіміз оқылмай қала ма, осылай тығырыққа тіреле береміз бе деген уайым да жоқ емес. Ал қолда тозбаған кітап қанша шедевр десеңіз де материалдық та, моральдық та табыс көзіне айнала алмайды.
Жазушы қазір «Шал мен сағым» деген хикаятын аяқтауға жақын. Өзінің айтысына қарағанда, заманауи талапқа сай фэнтези ме деп қалдым. Соған қарағанда өзі де бүгінгі күннің оқырманына қандай кітап керек екенін етпен-терімен сезінген сияқты. Оның әдеби ортаны дүр еткізген бұрынғы шығармаларын жақсы білгендіктен, бұл хикаятын да оқуға бейіл екенімізді жеткізгім келеді. Жоғарыдағы сын Марк Твен айтпақшы, «қазанамадан басқаның бәрі жарнама» деген тәмсілдің төңірегінен табылып жатса, мақсатымыздың орындалғаны деп білгеніңіз жөн. Ал келесі талдауымыз Жұмабай Шаштайұлының «Замана илеуі» романы туралы болмақ.
