Инфографикаларды жасаған – Амангелді Қияс, «ЕQ»
Жаңа заң арқылы тұрғын үйге есепке қою жүйеленіп, кезекке тұру жеңілдетілді. Енді үйі жоқ кез келген адам пәтер кезегіне тұра алады. Табысы төмендердің үй жалдау ақысының бір бөлігі субсидияланады, кейбір азаматтарға жеңілдетілген ипотека беріледі.
Өзгерістің ең үлкені – көптеген азаматты уайымға салып келген мәселе шешілді. Тұрғын үй қорынан жалға алған үйді жекешелендіруге құқық берілді. Осының арқасында қазірдің өзінде 396 адам пәтерін жекешелендіріп үлгерді (1-инфографика). Жаңа заң кімге қандай жеңілдік беріп отыр? Оны қалай пайдалануға болады? Осы мәселені көпшілікке жіктеп-жіліктеп жеткізу мақсатында Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі мен Мәжілістегі жұмыс тобынан және «Отбасы банкінен» ақпарат ала отырып, ең өзекті мәселелерге тоқталып отырмыз.
Енді үй кезегіне барлық азамат тұра алады
Тұрғын үйге қатысты бұрынғы заң бойынша баспана кезегіне көпбалалы отбасылар, жетім балалар, I, II топтағы мүгедек жандар, мемлекеттік қызметшілер, бюджеттік ұйымдардың қызметкерлері сияқты белгілі бір санаттағы адамдар тұра алатын еді.
Жаңа заң кәмелетке толған азаматтарымыздың бәріне баспана кезегіне тұруға мүмкіндік беріп отыр. Негізгі талап – кейінгі 5 жылда баспанаң болмауы қажет. Ал Астана, Алматы, Шымкент қалаларында кезекке тұрғыңыз келсе, жоғарыдағы талаппен бірге бұл шаһарларда кейінгі 3 жылда тіркеуде тұрғаныңызды растауға тиіссіз.
Тізімнен орын алу реті қалай?
Бұрын кезекке тіркеу мен үйді бөлуді жергілікті әкімдіктер атқарды. Жаңа заң бойынша бұл қызмет енді «Отбасы банкіне» берілді. Осылайша, онда баспанаға мұқтаж азаматтардың барлығын қамтитын Тұрғын үймен қамтамасыз ету орталығы құрылды. Қазір банк 8 мемлекеттік деректер базасын интеграциялап, бірыңғай ақпараттық база қалыптастырып жатыр. Бұл – тұрғындардың жылжымайтын мүлкі бар-жоғы, отбасылық жағдайы автоматты түрде тексеріледі, пәтерге мұқтаж адамның мәртебесі мен санаты расталады деген сөз.
Енді «тұрғын үйге мұқтаж» мәртебесін растау, кезекке тұру, содан кейін банктен несие алу үшін бірнеше органға жүгінудің қажеті жоқ. Кезекке онлайн тұрасыз. Әрі қарайғы жұмысты орталық реттейді. Сонымен қатар жұмыстың ашықтығы қамтамасыз етілмек. «Отбасы банктің» интернет-ресурсында тіркелген азаматтардың, сондай-ақ кейінгі екі жылда мемлекеттік қолдауға ие болған азаматтардың тізімдері ай сайын жарияланады. Яғни кезек үнемі көз алдыңызда болады. Өзіңізді ғана емес, өзгелерді қадағалай аласыз.
Кімнің мүмкіндігі мол?
Бұрынғы заң бойынша пәтерді бөлу азаматтардың белгілі бір санаттарының бірінші кезектегі құқықтарын ескере отырып бөлек тізімдер санына пропорционалды жүргізілетін. Енді мұқтаж жандар арасында тұрғын үйді бөлу есепке қою күніне және табыс деңгейіне байланысты жүзеге асады. Яғни ұзақ уақыт кезекте тұрған азаматтар алдымен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ бөлу кезінде тұрғандардың табыс деңгейі ескеріледі екен.
Бұдан бөлек, кейбір азаматтардың әлеуметтік жағдайын ескере отырып, сегіз санатқа кемінде 70%-ы жалға берілетін және кредиттік тұрғын үй ұсына отырып, бірінші кезектегі құқық беру көзделеді. Олар:
– ҰОС ардагерлері;
– жетім балалар;
– көпбалалы аналар мен көпбалалы отбасылар;
– І, ІІ топтағы мүгедектігі бар адамдар;
– мүгедек балалары бар отбасылар;
– жеңілдіктері бойынша ҰОС ардагерлеріне теңестірілген ардагерлер;
– басқа мемлекеттер аумағындағы соғыс қимылдарының ардагерлері;
– жесірлер.
Табыс деңгейі қалай ескеріледі?
Жоғарыда кезекте ұзақ тұрғаныңыз үй алуда сізге басымдық беретінін айттық. Ал, табыс деңгейіне қарай ескеру қалай жүзеге асады? «Табыс деңгейіне байланысты кезекте тұрғандарға жалдау ақысын, жалға берілетін тұрғын үйді немесе жеңілдетілген ипотекалық қарыздарды («Бақытты отбасы», «Шаңырақ», «Отау», «Наурыз» бағдарламаларымен) субсидиялау түрінде мемлекеттік қолдау шаралары ұсынылады» дейді «Отбасы банк» басқарма төрағасы Ләззат Ибрагимова. Нақты айтқанда, табысы төмендердің жалдау, ақысының бір бөлігі төленеді. Яғни отбасының әр мүшесіне бөлінген ортақ табыс бір күнкөріс минимумынан (43 407 теңге) аспаса, оның үйді жалға алу ақысының бір бөлігін мемлекет өтеп береді.
Ал табысы одан сәл жоғарыларға жеңілдетілген ипотека беріледі. Яғни бастапқы жарнасы ең төмен және жылдық мөлшерлемесі 2%-дан 9%-ға дейінгі тұрғын үй бағдарламалары ұсынылады.
Айта кетейік, мұндай мемлекеттік қолдау шаралары тек бір рет берілмек. Мемлекет есебінен салынған жалға берілетін және кредиттік тұрғын үйді алған азаматтар қайтадан есепке тұра алмайды.
Баспанаңызды жекешелендіре аласыз
Елімізде 2017 жылдан бері мұқтаж жандарға баспана түрлі бағдарлама аясында жалға беріліп келді. Қазір ондай үйлерде 70 мыңнан астам адам тұрып жатыр. Бұрынғы заң бойынша сатып алу құқығынсыз жалға берілген пәтерді, сондай-ақ апаттық тұрғын үйдің орнына берілген баспананы жекешелендіре алмайтынсыз. Ол үйлерде негізінен көпбалалы отбасылар, жетім балалар және т.б. әлеуметтік осал топ өкілдері тұрады.
Жаңа заңның ең үлкен игілігі – енді мұндай баспананы қалдық құны бойынша сатып алуға құқық берілді. Сонымен қатар алдағы уақытта да жалға берілетін үйлерді сатып алу құқымен ала аласыз. Заңның дәл осы жекешелендіруге қатысты нормалары 2024 жылғы 4 желтоқсаннан бастап күшіне енді. Содан бері, жоғарыда айтқанымыздай, 396 адам үйін жекешелендіріп үлгерді.
Бастапқыда қалдық құны бойынша жекешелендіру 10 жылға дейін бөліп төлеу мүмкіндігімен, 30 пайыз бастапқы жарнасын төлеу шартымен берілді. Тағы бір ілкімді жаңалық – 2025 жылғы 4 ақпаннан бастап жекешелендіру қағидаларына өзгеріс енгізілді. Соған сай бастапқы жарна 30%-дан 10%-ға дейін төмендеді, ал құны 15 млн теңгеден асатын пәтерлер үшін бөліп төлеу мерзімі 10 жылдан 15 жылға дейін ұлғаяды. Қалдық құны бойынша жекешелендіру тәртібін мысалмен (2-инфографика) көрсетіп отырмыз.
Жекешелендіруге қатысты жергілікті әкімдіктерге өтініш бересіз. Дегенмен тұрғын үйді жекешелендіру міндет емес, құқық екенін атап өткен жөн. Жалдап тұрған үйіңізді сатып аласыз ба, жоқ осылай тұра бересіз бе, оны өзіңіз шешесіз.
Жалға берілген үйде отбасыңыз тұра береді
Бұрынғы заң бойынша тұрғын үй қорынан пәтер сатып алу құқынсыз берілді. Мәселен, соғыс ардагеріне берілген үй ол дүниеден озған жағдайда, бірден тұрғын үй қорына қайтарылатын. Мына заңның тиімді тұсы – енді негізгі жалдаушы қайтыс болған жағдайда да, оның отбасы мүшелері осы үйде тұруды жалғастырады және жалдау шарты қайта жасалады.
Тағы бір жақсылығы – азаматтардың бір бөлігі үйлерін толық құнын төлеп алса, тағы бір бөлігі қалдық құнымен жекешелендіре алады, кейбір адамдардың жалға алған үйін еш ақысыз тегін жекешелендіруіне мүмкіндік беріліп отыр. Ол санатқа I, II топтағы мүгедек жандар, соғыс ардагерлері, Чернобль АЭС апатында болғандар, Семей ядролық полигоны мен Арал маңы экологиялық апатының зардабын көргендер кіреді.
Жетім балаларға жеңілдік жасалады
Жоғарыда айтылғаннан бөлек тағы көптеген жеңілдік қарастырылған. Мәселен, бұрын жетім балаларды үй кезегіне қою тұрғылықты жері бойынша жүзеге асырылатын. Олар балалар үйінен шығып, жоғары оқуға немесе жұмыс істеуге басқа қалаға кеткенде кезегі сақталмай, барған жерінде тізімнің соңынан табылатын. Енді жаңа норма бойынша жетім балалардың тұрғылықты жері өзгергенде де, бастапқы орны сақталады. Сонымен қатар оларға үй кезегіне тұру үшін Астана, Алматы, Шымкент қалаларында соңғы 3 жылда тіркеуде тұру талабы қойылмайды. Бұдан бөлек, көпбалалы отбасылардың, толық емес отбасылардың, мүгедек балалары бар отбасылардың, жесірлердің мәртебесі балаларының кәмелетке толуына байланысты өзгерген жағдайда олардың да бастапқы кезектілігі сақталады.
Мемлекеттік, әскери міндеттерін атқару кезінде қаза тапқан адамдардың отбасыларына әкімдіктердің бір жылдан кешіктірмей тұрғын үй беруі (бүгінде кезекте 103 адам тұр), мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған отбасыларға қосымша бөлме бөлу мәселесі де жаңа заңда талап етілген.
