ТМҰ-ға мүше бауырлас мемлекеттер арасындағы әрекеттестік дәстүрлі мәдени байланыстар аясынан шығып, өзара тиімді серіктестіктің жаңа бағыттарын қамтып, барған сайын прагматикалық сипатқа ие болып жатыр. Болашағы зор бағыттардың бірі – цифрлық интеграция. Түркия қорғаныс өнеркәсібі саласындағы технологияларды белсенді дамытуда және бауырлас ТМҰ елдеріне жасанды интеллект, киберқауіпсіздік және телекоммуникациялар саласында ынтымақтастықты ұсынып отыр. Қазақстан мемлекеттік басқаруды цифрландыруға және қаржы технологияларын дамытуға баса назар аударады. Бұл ТМҰ-ның бірыңғай цифрлық платформасын құру үшін пайдалы болуы мүмкін. Әзербайжан, Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстан да цифрлық технологияларды дамытып, заман талабына сай болуға ұмтылады.
Экономикалық байланыстарды тереңдетуге, кедендік рәсімдерді жеңілдетуге, көлік желісін дамытуға ерекше назар аударылып жатыр. Көпжақты ынтымақтастықтың негізгі құрамдас бөліктерінің бірі көлік инфрақұрылымын дамыту болды. Мұнда «Орта дәліз» – Қытай мен Еуропаны Қазақстан, Әзербайжан және Түркия арқылы байланыстыратын бағдар ерекше маңызға ие. Геосаяси өзгерістер мен Батыстың Ресейге қарсы санкциялық саясатын ескере отырып, бұл жол Транссібір магистраліне, Солтүстік теңіз жолына нақты балама болып саналады. Алайда бағыттың әлеуетін толық жүзеге асыру үшін теміржолдарды жаңғыртуға, порттардың өткізу қабілетін арттыруға, жаңа логистикалық хабтарды құруға байланысты инфрақұрылымдық кедергілерді еңсеру қажет. Қазақстан Ақтау және Құрық порттарын жаңғырту арқылы өзінің көліктік мүмкіндіктерін кеңейтуге белсенді инвестиция салып жатыр. Әзербайжан Баку халықаралық теңіз сауда портының қуатын арттыруда, ал Түркия «Баку – Тбилиси – Карспен» біріктірілген Карс теміржол торабын дамыту үстінде. Осы жобаларды қаржыландыруда ТМҰ-ның стратегиялық бастамаларын қолдау үшін құрылған Түркі инвестициялық қоры маңызды рөл атқаруға тиіс. Жеңілдетілген кедендік дәлізді құру туралы келісімнің алдағы уақытта ратификациялануы ТМҰ елдеріне кедергісіз сауда кеңістігін қалыптастыруға қарай жылжуға мүмкіндік береді.
Орталық Азияның ең ірі экономикасы ретінде Қазақстан көлік логистикасы және өнеркәсіптік кооперациясымен байланысты бірлескен жобаларға инвестиция салуға дайын екенін көрсетеді. Атап айтқанда, ТМҰ елдеріне тауар айналымын жеделдетуге және қосымша инвестициялар тартуға мүмкіндік беретін арнайы түркі экономикалық аймағын құру идеясы талқыланып жатыр.
Осы тұрғыда түркі мемлекеттерінің ішкі тауар айналымы әлі де болса олардың экономикалық әлеуетіне сәйкес келмейтінін атап өткен жөн. Көбінесе бұл ТМҰ-ға қатысушы елдердің негізгі сауда серіктестері ұйымнан тыс жерлерде – Қытайда, Ресейде және Еуропалық одақ елдерінде орналасқанына байланысты. Түркиялық және әзербайжандық сарапшылардың ойы бойынша бірлестіктің толыққанды жұмыс істеуі, оның аймақтық күштің жаңа орталығына айналуы үшін экономикалық ынтымақтастықты әртараптандыру, Еуропа, Таяу Шығыс және Парсы шығанағымен қарым-қатынасты белсенді дамыту қажет. Осыған байланысты бірыңғай экономикалық кеңістік құруға мүмкіндік беретін өзара инвестициялар, экономиканы цифрландыру және қызмет көрсету саласындағы еркін сауда туралы келісімдердің маңызы зор.
Сонымен қатар энергетикалық ынтымақтастық біртіндеп дамып келеді. Осы саладағы 2023–2027 жылдарға арналған өзара іс-қимыл бағдарламасы дәстүрлі энергетика және жаңартылатын энергия көздері мәселелерін қамтиды. Негізгі тақырып – Түрікменстанды Әзербайжанның газ инфрақұрылымына қосу, бұл түрікмен газын Еуропаға экспорттауға мүмкіндік береді.
Ашхабадтың ТМҰ қызметіне толыққанды қатысуы энергетикалық қана емес, сонымен қатар көлік-логистикалық ынтымақтастыққа да жаңа серпін береді. Түрікменстан неғұрлым белсенді өзара әрекеттесуге дайын екенін көрсетіп отыр: Өзбекстан мен Қырғызстанға электр энергиясын экспорттауды ұлғайтуда, сондай-ақ Қазақстанға, Әзербайжанға, Түркияға табиғи газ бен электр энергиясын жеткізу мүмкіндігін қарастырып жатыр. Бұл біріктірілген аймақтық энергия тасымалдау жүйесін құруға негіз бола алады.
Қауіпсіздік саласындағы өзара әрекеттестік көбінесе екіжақты сипатқа ие және оны одан әрі дамыту ТМҰ аясындағы интеграцияның болашағы зор бағыттарының бірі ретінде қарастырылады. Ұйымның 2023 жылы құрылған Азаматтық қорғау механизмі табиғи апаттар мен төтенше жағдайларға бірлесіп әрекет етуге бағытталған.
Ұйым ынтымақтастықтың дәстүрлі бағыттары – ғылым, мәдениет және білім беру бойынша практикалық қадамдар жасап жатыр. Түркі тілдерінің әліпбилерін үйлестіруге, тарих пен әдебиет бойынша ортақ оқулықтар дайындауға ерекше назар аударылады. Зерттеулер мемлекеттер арасында неғұрлым тиімді коммуникацияны қамтамасыз ететін бірыңғай әліпби құруға бағытталған.
Түркі мемлекеттері ұйымының қызметі шеңберінде түркі халықтарының отбасылық құндылықтары мен мәдени ерекшеліктерін қорғауға ерекше мән беріледі. Түркияда 2024–2028 жылдарға арналған «Отбасын қорғау және нығайту жөніндегі көзқарас пен іс-қимыл жоспары туралы» құжат қабылданды. Бұл ТМҰ-ның басқа елдерінде де осындай бағдарламаларды әзірлеуге түрткі болды. Басты мақсат – жас отбасыларды қолдау және ажырасуға қарсы шаралар қабылдау. Бұл жалпы түркілік дәстүрлі құндылықтарды ілгерілету үшін негіз ретінде қарастырылады.
Солтүстік Кипр Түрік Республикасының (СКТР) бақылаушы ретінде қабылдануы Анкара үшін халықаралық аренада кипрлік түріктердің мүддесін ілгерілетуде маңызды құрал болды. СКТР-ның халықаралық оқшаулануын еңсеруге де бағытталған оның мәртебесін арттыру Түркиямен ТМҰ-ның Шығыс Жерорта теңізіндегі позициясын нығайту үшін платформа ретінде қарастырылады. Ұйыммен ынтымақтастықты жолға қоюға Пәкістан Ислам Республикасы да қызығушылық білдіріп отыр.
Бүгінде Түркі мемлекеттері ұйымы экономикалық, энергетикалық, гуманитарлық және қорғаныс салаларындағы ынтымақтастықты тереңдете отырып, бауырлас елдердің ұйымдық әлеуетін арттыруды жалғастырып келеді. Түркі интеграциясы халықаралық саясаттың нақты факторына айналып, түркі әлемінің шеңберінен шығып, тартымды мақсаттары бар кең геосаяси форматқа айналмақ.
Алмат ТОЕКИН,
Сыртқы саяси зерттеулер институтының сарапшысы
