Геология саласының бүгіні мен ертеңі

20 млрд долларлық сирек металл

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев гео­ло­гиялық барлау және жер қойнауын кешенді зерт­теу бағытына тың серпін беру қажет деген еді. Сон­дықтан халыққа Жолдауында Үкіметке 2026 жылға қарай геологиялық, геофизикалық барлау көлемін 2,2 млн шаршы шақырымға дейін жеткізу міндеті жүктелді. Сәуір айының алғашқы жексенбісі – геологтер күні қарсаңында, геология саласының ілкімді мәселелеріне аздап ой жүгіртіп көрген едік.

Жақында елімізде жаңа геология­лық зерттеулер нәтижесінде 38 перс­пек­­тивалы алаң анықталды. Бұл алаң­дар қатты пайдалы қазбаларға бай көрінеді. Осы жаңалыққа байланысты Премьер-министр Олжас Бектенов геология және жер қойнауын пайдалану саласын дамыту мәселелеріне арналған кеңес өткізді. Кеңесте гео­логиялық зерттеулердің аясын кеңей­ту, жаңа жобаларға инвестиция тарту және саладағы тиімді бастамаларды іске асыру жайы талқыланды.

Ең басты мақсат – 2026 жылға дейін геологиялық зерттелген аумақ­ты 2,2 млн шаршы шақырымға арттыру. Үкімет «Тау-Кен Самұрық» ұлттық тау-кен компаниясымен бірі­гіп, ұлттық байлықтарды зерт­темекші. Алдымен министрлік зерттеу жүргізіп, болашақта тиімді болатын аумақтарды анықтайды. Содан соң ұлттық компания сол жерлерді игеруге инвестиция тартуға барлық қажетті дайындық жұмыстарын жасайды. Қазір бірнеше қанатқақты жоба іске асырылып жатыр. Олар­дың ішінде Қаратас (мыс), Жосабай (алтын), Солтүстік Катпар мен Жо­ғар­ғы Қайрақты (вольфрам) сияқ­ты жобалар бар. 2024 жылы Қара­ғанды облысында ашылған Құй­рық­тықөл кен орны сирек жер металдарына бай және олар жоғары технологиялық құрылғылар, жартылай өткізгіштер мен қуатты магниттер жасау үшін қажет. Мұндай жобалар еліміздің жоғары технологиялық салаларын дамытуды жеделдетпек.

Ал Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы Құйрықтықөл учас­ке­сінде жүргізілген зерттеулер нәти­жесінде 20 млрд долларға баға­ла­натын сирек жер металдары та­­был­­ған. 2022 жылы басталған із­дес­­­тіру жұмыстары 64,2 шаршы ша­қы­­рым аумақты қамтыды және кешен­ді әдістер арқылы жүзеге асырыл­ды. Зерттеулер барысында 126 шақы­рымдық бағыттар белгіленіп, 33 ұңғы­ма бұрғыланды (жалпы ұзын­ды­ғы – 5 237 м), сондай-ақ 4 713,3 п.м керн алынды. 1 228 геохимиялық және 1 124 керндік сынама да жиналды.

Зерттеулер нәтижесінде төрт бола­ша­ғы зор алаң анықталды: Дос 1, Дос 2, Дос 3 және Иргиз. Бұл аумақтарда 935,4 мың тонна көлемінде ресурс­тық қор мен 795,8 мың тонна нақты есептелген қор анықталды. Алдын ала есептеулерге сүйенсек, қор көлемін екі есе арттыруға мүмкіндік бар.

Геологиялық барлауға басымдық берілсе

Сала ардагерлерінің айтуынша, біздегі шетелдік компаниялар тек нақты есептелген қорларға қызығады, себебі олар тұрақтылық пен қаржы­лық қауіпсіздікті талап етеді. Ал бол­жам­ды қорлар тек теориялық мә­лі­­меттер болған­дықтан, олар инвес­тиция тартуға қиындық туғызады.

– Өкінішке қарай, геологиялық бар­лауға бөлінетін қаржы мар­дым­­сыз. Бізде бұл салаға жылына небәрі 8–12 млрд теңге бөлі­­неді. Шын мәнінде, нақты нәти­же көр­сетуге бұл соманы кемінде 70–80 млрд теңгеге дейін көтеру қажет. Аустралияда геологиялық зерттеуге бір шаршы метрге 70–80 доллар жұмсалады. Бізде бұл көрсеткіш небәрі 3–6 доллар. Мұндайда геология саласын дамыту туралы айту­дың өзі қиын. Еліміздің пайдалы қазбаларға бай екенін бәрі біледі. Бірақ инвес­торлар үшін басты мәселе – тәуекел. Оларға нақты барланған, дәлелденген қор керек, – дейді Минералдық ресурс­­тар академиясының корреспондент-мүшесі Олжабай Исмаилов.

Геологиялық кеңесші, ардагер Серікбек Жүсіпбекұлы қазіргі қиын ахуал саладағы кәсіби біліктіліктің төмен­деуіне, сондай-ақ геологиялық жоба­лардың сапасына кері әсер етеді дейді.

– Қазіргі геология ғылымының халі өте ауыр. Қаржыландыру жоқ­тың қасы. Экспедициялар қысқа­рып, салаға жас­тар келмей қалды. Себебі геологияға деген насихат, қызы­ғушылық жоқ. 2002 жылдан бастап Геология министрлігі таратылды. Мұнай – Энергетика ми­нис­трлігіне, руда – Өнеркәсіп ми­нистрлігіне, су ресурстары – Табиғи ресурстар министрлігіне берілді. Ал Геология ко­митеті жалғыз қалды, әрі оған нақ­ты өкілеттік те бе­ріл­меді. Жер қой­науын қорғау қыз­меті жойыл­­ды. Бұл өте қауіпті. Қазір кен орын­дарында сапасы төмендеу кен алынбай қалып жатыр. Оларды қосымша өңдеп, кешенді игеру қолға алынбай отыр. Бай кен орындарын ғана игеріп, өзгесін тас­тап кетуде. Бұрын ондайды бақылап отыратын инс­пек­циялар болатын. Енді ол жоқ. Бұл жер қойнауын тиімсіз пайда­лануға алып келіп отыр, – дейді геолог.

Жаңа әдіс пен технология қажет

Олжабай Исмаиловтың айтуынша, қазір геологиялық жобалармен көбіне құрылысшы, аграршы, тіпті заңгерлер айналысады. Себебі олар қағаз жұмысын жақсы меңгерген. Ал нағыз геологтер уақытын кең даланы аралап, пайдалы қазба іздеуге жұмсайды. Нәтижесінде, көптеген жоба геологиялық тұрғыдан әлсіз дайын­далады. Жер қойнауын пайдалану саласында ғылыми негізі жоқ, тәжіри­белік маңызы төмен жобалар көбейіп кетті.

«Ғылымсыз геология дамымайды. Геологияны дамыту үшін ғылымға не­гіз­делген жаңа әдістерді енгізу қажет. Бүгінде біраз елде жасанды интел­лект, геофизикалық модельдеу, қашық­тықтан зондтау әдістері кеңінен қолданылады. Біз де осы бағытқа бет бұруымыз керек», дейді ол.

Сала өкілдерінің сөзінше, геология саласын дамыту үшін ғылымға негіз­делген жаңа әдістерді енгізу – маңызды әрі қажетті қадам. Ал­дың­ғы қатарлы жаңа технологияларды әкелу және оны тиімді пайдалана білу салаға серпіліс әкеліп, геологиялық зерттеулерді жаңғыртады.