– Сізді геологияға жетелеп әкелген нендей қызығушылық, аға?
– 7 жасымда Делбегетей тауында геолог-студенттер ай жарығымен оттың айналасына жиналып, ән айтып, көңіл көтеріп отырды. Осы көрініс менің көз алдымда өмір бойы сақталды. Болашақ мамандығымды сол кезде-ақ таңдадым. 14 жасымда ата-анама айтпастан, Семей геологиялық барлау техникумына құжат тапсырдым. ҚазПТИ-де физиканы құныға оқыдым. Профессор Гульницкийдің дәрістері әлі есімде. Ол ғылыми ізденісті, шығармашылықты және жаңашылдықты үйретті, сол арқылы ғылыми ойлаудың мәнін түсіндік.
Институтты аяқтаған соң Орал жақтағы экспедицияға инженер-геофизик болып жұмысқа қабылдандым. Кейін аға геофизик, бас геофизик, партия бастығы, бас инженер, экспедиция басшысы болдым. Он бес жылдай Мойынқұм, Жамбыл, Шымкент, Ақтөбе маңында түрлі геологиялық аймақты зерттедік. Кейінірек бірлестікте бас геофизик, сосын бірінші орынбасар болдым. 42 жасымда министр болып тағайындалып, 9 жыл бойы Геология және жер қойнауын қорғау министрі қызметін атқардым. Егемендік алған күрделі кезеңде министрлік жұмысын басқару маған жүктелді. Сол кезде барлық кен орынын жүйелеп, каталог жасадық. Шетелдік инвесторларға инвестициялық пакет дайындадық. Геологиялық кодекске «Кен орнын алғашқы ашушы» деген ерекше мәртебе енгіздік.
– Қазіргі геология саласының жағдайы мәз емес екенін білеміз. Ахуалды оңалту үшін не істемек керек?
– Салада қаржыландыру жоққа тән. Экспедициялар қысқарып, геологияға жастар келмей қалды. 2002 жылдан бастап министрлік таратылып, Геология комитеті жалғыз қалды, оған нақты өкілеттік те берілмеді. Жер қойнауын қорғау қызметі жойылды. Қазір кен орындарында сапасы төмен рудалар алынбайды. Оларды қосымша өңдеп, кешенді игеру жүргізілмейді. Бай кен орындарын ғана игеріп, өзгесін тастап кетуде. Бұрын ондайды бақылап отыратын инспекциялар болатын. Енді ол жоқ. Бұл жер қойнауын тиімсіз пайдалануға алып келіп отыр.
Экономиканың 70-80%-ы жер қойнауындағы байлыққа тәуелді. Геологияны қайта жандандырмасақ, 10 жылдан кейін салдары өте ауыр болады. Геология – стратегиялық сала. Министрлік, Стратегиялық жоспарлау агенттігі осыны ескеріп, дәлелді саясат жүргізуі керек.
– Геологтердің ең күрделі әрі маңызды жұмысы – даладағы барлау. Оны сіздер «дала жұмысы» деп айтады екенсіздер.
– Геофизиктер түрлі аспаппен – гравиметрия, магнитометрия, электрзондтау, радиометриямен зерттеу жүргізеді. Жиналған мәліметтерге компьютерлік өңдеу, интерпретация жасалып, геологиялық карталар құрастырылады. Бірақ геологтің нағыз тәжірибесі далада қалыптасады. Бұл мамандық ерекше адамдарға арналған. Ақындар сияқты. Жердің құрылымын түсініп, сол жерде нақты қандай кен барын болжай алу – дарын иелерінің ісі. Сондықтан «Кен орнын алғашқы ашушы» деген ерекше атақты заңда бекіткен едік. Өкінішке қарай, 2004 жылы бұл атақты заңнан алып тастады. Біз әншілерді, шоу-бизнес өкілдерін білеміз, ал ел экономикасын көтеріп тұрған – Қарашығанақ, Қашаған сияқты ірі кен орындарын ашқан геологтердің аты-жөнін ешкім білмейді.
– Өзіңіз қай өңірлерді зерттеп, шыңдалдыңыз?
– Еңбек жолымды Іле геофизикалық экспедициясында бастадым, жетекшісі Төкіш Ақышев өте қатал басшы және табысты геофизик, зерттеуші-ғалым еді. «Қазгеофизика» өндірістік геологиялық бірлестігін құрып, соны басқарған. Қазақстанның минералды-шикізат базасын дамытуға үлкен үлес қосты, бірақ өмірінің соңғы жылдарында еленбей қалды. Еңбек жолымда тарифтік-біліктілік анықтамалығындағы барлық деңгейден өттім – далалық сейсмикалық партияның геофизигінен бастап, «Қазгеофизика» өндірістік бірлестігінің бас геофизигіне дейін. Жас кезімде Жамбыл, Шымкент облыстары аумағындағы Чусо ресурс, Кавказин секілді өңірлерде жұмыс істедім. Кейін Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстарында да геологиялық барлау жұмысын жүргіздік. Сол жылдары алғаш рет газ кен орны ашылып, мен «алғашқы ашушы» атағына ие болдым. Қазір сол газ Жамбыл, Шымкент, Алматы облыстарын газбен қамтып тұр.
Маңғыстау мен Ақтөбеде жұмыс істеу қиын болатын. Құм, аяз, күрделі климаттық жағдайлар арнайы әдістемені талап етті. Сол кезде біз ерекше методикаларды енгізіп, қолдандық. Соның нәтижесінде нақты табыстарға жеттік. 1984 жылы алғаш рет «Гипросейсмический комплекс» жүйесін іске қостық. Бұл – телеметриялық стансалар, цифрлық вибраторлар және суперкомпьютерлермен жабдықталған заманауи кешен. Ол кезде «цифрландыру» ұғымы енді ғана пайда болғанымен, біз геофизиктер соны тәжірибеде пайдаландық. Бұл технологиялық серпіліс еді.
– Ерекше зерттеулеріңізді еске түсіріңізші?
– Кандидаттық диссертациямды дайындау кезінде елдегі «Межгородные впадины» атты геологиялық құрылымдарды зерттедім. Бұл жұмыста Торғай ойпаты, Шығыс Лейская, Павлина секілді шағын құрылымдарда мұнай мен газ болу мүмкіндігін ғылыми негіздедім. Ол кезде бұл аймақтарда көмірсутек қоры бар деген болжам ғана болатын. Бірақ мен өз еңбегімде нақты дәлелдер келтіріп, геологиялық жағынан негіздеп бердім. Қазір сол аймақтарға бірқатар компания келіп, барлау жұмысын бастап жатыр. Бұл – мен үшін үлкен жетістік. Ғылымда болжамыңның расталуы – нағыз марапат.
– Геологиялық барлау саласындағы деңгейіміз қандай?
– Кеңес кезінде Қазақстан геологтерінің деңгейі өте жоғары болды. Одақта үздік үштікке ендік. Өкінішке қарай, қазір техникалық жарақтану жағынан артта қалдық. Аппаратура жаңартылмаса, зерттеу сапасы да төмендейді. Шетелдік компаниялар дайын, барланған кен орындарына ғана келеді. Олар ешқашан «тақыр жерге» инвестиция құймайды. Сондықтан алдын ала геологиялық зерттеу жұмыстарын мемлекет өзі қаржыландыруы керек. Жуырда «Центр Геосъемка» экспедициясы мемлекеттік қаржыландыру аясында сирек кездесетін элементтердің кен орнын тапты. Бұл – әлемдік деңгейдегі бірегей жаңалық.
– Бір сөзіңізде «Геология мен геофизиканы поэзия ретінде қабылдаймын» депсіз?
– Рас, поэзия сияқты. Өлшемдер, сынамалар жасап, оған шығармашылық және ғылыми өнерді қоссақ, одан шығатын мәліметтер белгісіз дүниелерді, Жердің құпия сырларын ашуға мүмкіндік береді. Өз басым лауазымға қызығушылық танытқан емеспін, олар маған ауыр салмақ салатын. Бар болғаны – геофизикалық партияның бас инженері болуды армандадым. Бұл лауазымға тағайындалған кезде қатты мақтандым және түпкі арманымның шегі осы деп ойладым. Одан кейінгі лауазымдар өздері келді: министр, облыс әкімі, Ұлттық ғылым академиясының президенті және бір мезгілде Қ.И.Сәтбаев атындағы Геология ғылымдары институтының директоры. Мен бұл лауазымдардың бәріне сабырмен қарадым, бірақ өзімді әрқашан тау-кен инженер-геофизигі ретінде сезінетінмін. Әрине, қызметтерімді шын ықыласпен, қуана атқардым. Өйткені геологиялық орта біздегі адами және кәсіби моральды анықтап, өмірде адал еңбек етуге, жасаған ісімізге аналарымыз бен балаларымыздың алдында ұялмауға мүмкіндік беретін құндылықтарды бойымызға дарыта білді. Осының бәрі сүйікті салама поэтикалық көзқараспен қарағаннан деп білемін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Елігімай ТӨҢКЕР
«Egemen Qazaqstan»
