Болашақтың біртұтас ұлты – қазақстандық даму үлгісінің өзегі
Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауы жаһандық сын-қатерлерге берілген маңызды әрі уақтылы жауап болды. Сайлаушылардың бұрын-соңды болмаған келуі тіркелді – 95,21%, тамаша нәтиже – 97,75 % қазақстандық өз дауысын Елбасы Н.Ә.Назарбаевқа берді. Тағы бір ерекше нәтиже – осы уақыт ішінде ел Н.Ә.Назарбаев ұсынған 5 институттық реформаға – Ұлт жоспарына ие болды. Осы маңызды жоспарды іске асыру үшін Жаңғырту жөніндегі ұлттық комиссия жедел құрылды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев мемлекет дамуының қазіргі заманғы үлгісінің идеологы болып табылатынын тағы да дәлелдеді. Ол бұрын да жаппай дүрбелең және қиын-қыстау кезеңде әлемдік элитаға алға жылжу идеясын күн тәртібіне шығарған адам ретінде танылған болатын. Елбасының арқасында Қазақстан болашаққа қанат сермеген даму ошағы болуын жалғастыруда.
Президент Н.Ә. Назарбаев 2012 жылғы желтоқсанда «Қазақстан - 2050» Стратегиясында мемлекеттік идеологияны ұсынғаны баршаға мәлім. Бұл идеологияның негізінде неше түрлі «-измдер» мен догмаларға бағынбайтын дамудың ашық үлгісі жатыр.
Дамудың ашық үлгісі – кез келген сатыда мемлекеттік шешімдердің басты мақсат 2050 жылы Қазақстанды әлемнің алдыңғы қатарлы 30 елінің қатарына қосу негізге алына отырып, қабылдануын білдіреді. 2050 міндеттеріне сәйкес кез келген жекелеген сатыда мемлекеттік шешімдерді оңтайландыру болашақтың мемлекеттік үлгісін оңтайландыруға әкеледі. Президент 2014 жылғы 11 қарашада өткен «Нұр Отан» партиясының саяси кеңесінің кеңейтілген отырысында «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» атты жаңа Жолдауында осыны көрсетті. «Ключи от кризиса», «Пятый путь» жұмыстарын, «Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы» доктринасын, 2014 жылғы қаңтардағы «Қазақстан жолы-2050 – бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауын ескерсек, дамудың қазіргі заманғы үлгісінің идеологиялық тұтас жаңа дүниетанымы қалыптасады.
Жаңа «Қазақстан-2050» Стратегиясы жолдауындағы жаңа стратегия дүниетанымдық серпін беруі тиіс, өйткені, 2050 жылға дейінгі стратегияның мәні біздің орнықты даму деңгейіне шығуымыз болып табылады, дамудың типі индустриялануға дейінгіден және индустрияланудан постиндустрияландыруға өзгереді. «Қазақстан-2050» Стратегиясы бойынша ескі проблемаларға жаңаша қарауға және жаңа проблемаларды оңтайлы шешуге мүмкіндік беретін сана-сезім мен рух көкжиегі кеңейеді, ағымдағы тарихи кезеңге неғұрлым барабар әлеуметтік психология мен мінез-құлық типі қабылданады.
Сөз табыс психологиясы жөнінде болып отыр. Америкалық ғалымдардың қазіргі заманғы зерттеулері «жалпыға ортақ прогресс мәдениетінің» болуы туралы айтуға болатынын көрсетті: экономикалық мінез-құлық саласындағы сол бір құндылықтар, шығу тегіне қарамастан, географиялық, климаттық, саяси, институттық және мәдени жағдайлары әртүрлі елдерде әл-ауқатты қамтамасыз етеді».
Бай-қуатты тұратын және білім деңгейі жоғары кейбір елдерде ұзаққа созылған экономикалық қиындықтар жарты ғасырға ұласқан әл-ауқаттың үздіксіз өсу трендінің құлдырауына әкеп соқты. 50 жыл ішінде алғаш рет «ұрпақтың» жасампаздық деңгейі жоғары болса да «бабаларына қарағанда» «ұрпағының» өмірлік перспективалары нашар болатындай ахуал қалыптасты.
Үміт пен болашағы жоқ нақтылық арасындағы алшақтық саяси радикализм жарылысына әкеледі.
Қазақстан болса, ұрпақтың келер трендін көтеруде, дағдарыстар мен әлемдік тұрақсыздыққа қарамастан, «келер ұрпақ аталарына қарағанда жақсы өмір сүруде» деген жолды ұстануда. «Қазақстан-2050» Стратегиясының, «Нұрлы Жол» Жаңа Экономикалық Саясатының арқасында ұрпақтар сабақтастығының осы жолын болашақта да ұстап қалмақ ниетте. Президент «Қазақстан-2050» Стратегиясында жаңа әділдік ұғымына, ХХІ ғасырдың барабар сын-қатерлеріне негізделген жаңа әлеуметтік саясат қағидаттарын береді: «әлеуметтік кепілдіктер және жеке жауапкершілік». Бұл ретте, осы мәселедегі мемлекеттің басты мақсаты: «Біздің мақсатымыз – әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтарымыздың амандығы» деген тұжырымдама түбегейлі тұжырым. Әлеуметтік қауіпсіздік – әлеуметтік саясатты іске асыру кезіндегі мемлекеттік шешімдерді қабылдаудағы басты критерийі болып табылады.
Осы тұрғыда Грекия мен Түркияның мәселесі айқын мысал бола алады. Екі мемлекет көптеген ғасыр бойы бәсекелестікпен (экономикалық, геосаяси, әскери тұрғыдан) өмір сүріп келеді. Тарихтың қазіргі түйінінде Түркия Грекиямен жарыста айқын басым түсіп отыр. Грекияның құлдырауы (6 жыл рецессияда болды) көбінесе әлеуметтік саясаттың дұрыс болмауымен түсіндіріледі, ол «әлеуметтік мемлекет» деген идеяны тура түсініп, мемлекет әлеуметтік шығыстарды шектеусіз ұлғайту жолына түсті. Ал Түркия болса, мемлекеттік шығыстарды шектеп, қарызға батпай, керісінше, ұлттық кәсіпкерлікті барынша ынталандырды. Нәтижесінде, Түркия экономикалық тұрғыдан өсуде, жаңа индустрияландыруды жасады. Әділдік деген гректердің түсінігінше «жәрдемақылардың әділдігі», ал түріктердің түсінігінше «мүмкіндіктердің әділдігі». Демек, әділдік деген мемлекеттік жәрдемақыларды шектеусіз ұлғайтып отыру керек дегенді білдіре алмайды.
Қазақстан тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап бірден-бір дұрыс жолды таңдады. Ол – барлық сарапшылар (сыртқы да және ішкі де) «қазақстандық жол» деп атайтын, қазақстандық үлгінің негізін қалайтын қағидаттар негізінде қол жеткізілетін эволюциялық прогресс. Тәуелсіздік таңында бұл Президент Н.Ә.Назарбаев ұсынған негізгі 4 ережеден құралды: 1. Ұлтаралық (конфессияаралық) бейбітшілік пен келісім; 2. Ең алдымен экономика, содан кейін саясат; 3. Ұзақ мерзімдік дамудың басты мақсаттары бойынша кең қоғамдық сұхбат; 4. Стратегиялық мемлекеттік жоспарлау (алдымен – 3 жылдық жоспарлар, содан кейін стратегиялар, мемлекеттік бағдарламалар, жол карталары, т.с.с.). Содан кейін сыртқы саясаттың көпбағыттылығы мен меритократия қағидаттарында элитаны жаңарту тетігі және ұлттық ауқымдағы мегажобалардың болуы мен т.б. қосылды. Мұның бәрі заманның сын-қатерлеріне берілген жауап болатын.
Қазақстан қалыптасқан мемлекет жолына түсті, бірақ әлемдік сын-қатерлер алдында қол жеткен жетістіктерді сақтап, көбейту үшін «жеңіске жеткен егемендік» сатысында тоқырап, тоқтап қалуға болмайды. Дамуға деген мемлекеттік ерік-жігер ғана қазіргі заманның шешілмейтін қайшылықтарын: мемлекетаралық, дінаралық, таптық жанжалдарды шешуге қабілетті. Тұрақты эволюциялық даму идеологиясы – ұлттың береке-бірлігін сақтап қалудың бірден-бір жолы.
Күрделі геосаяси жағдайларда біздің мемлекеттілігіміздің жаһандық сын-қатерлеріне стандартты емес әрі күшті жауап беру қажет болды. Президенттің «Нұр Отан» партиясының ХVI съезінде сөйлеген сөзінде қазақстандық мемлекетті институттық реформалар мен қазіргі заманғы саяси институттарды құру есебінен одан әрі нығайту жөнінде сөз болды.
Қазақстан сияқты қазіргі заманғы қалыптасқан мемлекет ненің есебінен орнықты, қуатты әрі табысты бола алады ма? Елбасы бұған 5 институттық реформа ұсына отырып жауап берді.
Біріншіден, экономикалық бағдарламалардың сапалы түрде іске асырылуы мен мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің ұсынылуын қамтамасыз ететін заманауи, кәсіби және дербес мемлекеттік аппарат есебінен.
Екіншіден, меншік құқығының қорғалуына кепілдік беретін және экономикалық дамуды ынталандыратын заң үстемдігінің есебінен.
Үшіншіден, индустрияландыру мен әртараптандыру экономикалық өсім беруге тиіс, бұл өз кезегінде орта таптың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Төртіншіден, ұлтты этносқа, дін мен тілге қарамастан біріктіретін қалыптасқан ұлттық бірдейлік есебінен.
Бесіншіден, билік институттары мен ел азаматтарының арасында кері байланыс тетіктерін жасаудан көрінетін демократияландыру есебінен.
Жинақтай келгенде, бұл факторлар Қазақстан мемлекеттілігін нығайту және Қазақстанның әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіруі үшін жағдай жасайды.
Алғашқы төрт бағыт бойынша жұмысты бір мезгілде жүргізуге болады. Бесінші бағытты басқа бағыттар бойынша оң нәтижелерге қол жеткізуге қарай жүзеге асыру қажет. Реформалардың мұндай дәйектілігін сақтау – әлеуметтік тұрақсыздыққа ұрынбай, саяси жаңғыртуды жүзеге асырудың бірден-бір кепілі. Әлемнің түрлі өңірлеріндегі соңғы революциялар тізбегі асығыс орнатылған демократия мемлекеттің тұрақтылығына кепілдік бермейтінін және табысты экономикалық жаңғыртуды қамтамасыз етпейтінін көрсетті. Оның үстіне, кейбір елдерде асығыс түрде жүзеге асырылған демократияландыру саяси режімнің тұрақсыздығына, ал басқа елдерде азамат соғысы мен толықтай күйреуге себеп болды.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан тұрақтылықты сақтау мен қоғамдық келісімді қалыптастыру ісінде айтарлықтай табыстарға жетті. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың саясатының арқасында қазақстандық қоғам әртүрлі этностық топтардың, конфессиялар мен мәдениеттердің бірлесіп, өзара тату-тәтті өмір сүруімен сипатталып отыр. Бірақ біз мемлекеттің ұзақ мерзімді орнықтылығы мен табыстылығын қамтамасыз ету үшін ұлттық бірдейлікті одан әрі нығайта беруіміз қажет. Мұндай саясат: а) Қазақстан қоғамы құндылықтарының біртұтас жүйесін қалыптастыруды; б) «ортақ табысты болашақ» құндылықтарының иесі – орта тапты қалыптастыруды көздейді. Ұлттық бірдейлік саяси тұрғыдан тұрақты мемлекет құрудың шешуші факторларының бірі болып табылады. Қазақстандық бірдейліктің негізінде еліміздің кез келген этносының өкілі үшін маңызды жалпыазаматтық құндылықтар жиынтығы жатуға тиіс. Ұлттық бірдейлік азаматтық қағидаттарға негізделуге тиіс. Қазақстанның барлық азаматтары бірдей құқықтарды пайдаланып, бірдей жауапкершілік жүгін арқалауға және бірдей мүмкіндіктерге қол жеткізе алуға тиіс.
Біздің басты мақсатымыз – қазақстандықтардың жаңа жалпыұлттық идеалдар мен құндылықтарды – құқықтың үстемдігін, жекеменшіктің қорғалуын, мемлекеттік дәстүрлерді, қазақстандық құндылықтарды және Тәуелсіздік жылдары ішінде жеткен жетістіктерді өзінің этностық ерекшеліктерінен жоғары қоя білуі. Мәңгілік Ел идеясы жалпыазаматтық құндылықтардың жүйесі болуға тиіс. Мәңгілік Ел идеясының базасында жұртты топтастыратын: азаматтық теңдік, еңбексүйгіштік (жеке бастың табысы – елдің табысы), адалдық, ілім мен білімнің үстемдігі, зайырлы ел – тағаттылық елі құндылықтары ұсынылып отыр. Қазақстандық бірдейліктің діни құндылықтар негізінде нығайтылуға тиіс екендігі де принциптік тұрғыдан маңызды мәселе. Біздің аумағымызда ғасырлар бойы қалыптасқан ханафиттік ислам сабырлылықпен және төзімділікпен, ислам құндылықтарының дұрыс түсіндірілуімен, ұтымдылықпен және қазіргі өмірдің сын-қатерлеріне деген ашықтықпен ерекшеленеді. Қазақстандағы славян халқының басым бөлігіне тән православие адамның ар-ұждан проблемасы мен имандылық таңдауын, мейірім мен жанашырлықты басты мәселе етіп қояды. Ал протестантизм табысты әрі өнімді еңбекті, ұқыптылық пен қайырымды өмірді адам тіршілігінің түп өзегі деп белгілейді. Қазақстандық бірдейлік қазақстандықтардың үздік этностық және діни дәстүрлерін ескере отырып, жалпы азаматтық құндылықтар негізінде стратегиялық тұрғыдан құрылуға тиіс.
Тіл саясаты да маңызды рөл атқарады. Үш тілді кеңістік – қазақ, орыс, ағылшын тілдері этносаралық келісім мен азаматтық теңдіктің кепілі. Қазақ тілі Қазақстан үшін бірегей мәдени актив болып табылады, орыс тілі – өңірлік экономикалық интеграция тілі, ал ағылшын тілі – этносаралық және ұзақ мерзімді перспективадағы іскерлік байланыс тілі ретінде, Қазақстанның жаһандық қоғамдастыққа интеграцияланған ел ретіндегі болашағы осы ағылшын тілін пайдаланумен байланысты.
Құндылықтарды таңдау кезінде дүниеге батыстық және шығыстық көзқарастардың арасын жалғайтын, еуропалық пен азиаттың үздік қасиеттерін синтездейтін еуразияшылдық идеясы біріктіруші идея ретінде бола алады.
Кеңес Одағы қирап, тәуелсіз мемлекеттер құрыла бастаған кезеңде сарапшылар бірнеше теория ұсынған болатын, олар: 1. С.Хантигтонның «Өркениеттер қақтығысы» – қоғамның негізгі этностарының әртүрлі мәдени-өркениеттік топтарға жатуы нәтижесінде бөлшектенген қоғам әсерінің туындауы; 2. Р.Брубейкердің «Постимпериялық синдромы» – империяның ыдырауы империялық ұлттың отар елдерден метрополияға жаппай қоныс аударуына және соған байланысты этносаралық шиеленістерге әкеп соқтырады; 3. Дж.Милннің полиэтностық қоғамның биполярлы этнодемографиялық құрылымы – биполярлы қоғамдарда екі жетекші этностық топ саяси, экономикалық, мәдени және өзге де салаларда үстемдік алу үшін өзара бәсекеге түседі; 4. М.Дж.Смиттің «Мәдени плюрализм тұжырымдамасы» – мәдениеті тұрғысынан әртекті топтар өздерінің арасындағы біреуіне бағындырылуға тиіс, бұл іс жүзінде ассимиляцияны білдіреді. Президент Н.Ә.Назарбаевтың арқасында осы теориялық модельдердің ешбірі Қазақстанда іс жүзіне аспады. Ол 1994 жылдың наурызында Ломоносов атындағы ММУ-де сөйлеген сөзінде посткеңестік дамудың сын-қатерлеріне жауап ретінде Еуразиялық Одақ идеясын ұсынды. Еуразиялық жобаның мағынасы мынада – мәдени, өркениеттік, тарихи тамырылармен байланысқан, экономикалық параметрлері бойынша интеграцияланған, әлеуметтік жүйесі ұқсас, «тағдыры ортақ» халықтар мен мемлекеттер жағдайында жаһандану шектеулі кеңістік ауқымында ғана қабылданады. 2014 жылғы 29 мамырда Астана қаласында Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартқа қол қойылып, ол 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді. Интеграция мен коммуникацияның кеңістігі құрылды, бұл болашақта біздің елдерімізде әлеуметтік-саяси дамудың жағымды трендін қамтамасыз етуге тиіс.
Осылайша, Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сарабдал саясаты мен ғаламат тұлғасының арқасында әлемді мойындатқан «Қазақстан жолы» бұрынғы Кеңес Одағы кеңістігіндегі ең нәтижелі үлгіге айналды. Ұлтаралық және конфессияаралық келісім мен ортақ үйіміз – Қазақстандағы бейбітшілік оның саясатының негізгі өзегі мен түпқазығы болып табылады.
Серік СЕЙДУМАНОВ, Парламент Мәжілісінің депутаты.
