Заңнаманың дәл және бірыңғай қолданылуы қадағаланады

«Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 25-2-бабы тұрғысынан Қазақстан Республикасының Бас про­ку­ра­­турасы 2015 жылғы 26 сәуір­ге тағай­­ын­­далған Қазақстан Республи­касы Пре­­зи­дентінің кезектен тыс сай­лауына байланыс­ты прокуратура органдары конституциялық өкілеттіктеріне сәйкес барлық сайлау процесінің қатысушыларымен сайлау туралы заңнаманың дәл және бірыңғай қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асыратынын мәлімдейді. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, заңдылықты сақтау, заң бұзушылықтардың алдын алу, сондай-ақ, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында сайлау процесіне қатысушылардың назарын сайлау алдындағы іс-шараларға қатысты келесі заңнама нормаларына аударамыз. Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының 26.02.2015 жылғы №5/262 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауына дайындалу және өткізу бойынша негізгі іс-шаралардың Күнтізбелік жоспарына сәйкес, сайлау алдындағы үгіт басталды, ол 2015 жылғы 24 сәуірде сағат 24-те аяқталады. Сайлау алдындағы үгiт – сайлау­шылардың белгiлi бiр кандидатты, саяси партияны жақтап немесе қарсы дауыс беруге қатысуына ықпал ету мақсатындағы қызмет («Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 27-бабының 1-тармағы, бұдан әрі – Конституциялық заң). Конституциялық заңның 27-бабының 3-тармағына сәйкес сайлау алдындағы үгiт бұқаралық ақпарат құралдары арқылы, баспа, дыбыс-бейне және өзге де үгiт материалдарын шығару және (немесе) тарату жолымен жүзеге асырылады. Сайлау алдындағы үгiт заңнамада белгiленген тәртiппен және Конституциялық заңда тыйым салынбаған сайлау алдындағы жария iс-шаралар (сайлаушылармен жиналыстар және кездесулер, жария пікірталастар мен пiкiр алысулар, митингiлер, шерулер, демонстрациялар және өзге де жария іс-шаралар) арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл ретте, Конституциялық заң бұқа­ралық ақпарат құралдарын кандидаттардың сайлау науқанын объективтi көрсетудi жүзеге асыруға, кандидаттың ар-намысына, қадiр-қасиетiне және iскерлiк беделiне көрiнеу нұқсан келтiретiн үгiт материалдары мен өзге де ақпаратты жариялаудан аулақ болуға мiндеттейді. Президенттікке кандидаттардың сай­лау алдындағы бағдарламаларында респуб­ликаның конституциялық құрылысын күштеп өзгерту, оның тұтастығын бұзу, мемлекет қауiпсiздігіне нұқсан келтiру, әлеуметтік, нәсілдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты қоздыру, қатыгездiк пен зорлық-зомбылыққа бас ұру, сондай-ақ, заңдарда көзделмеген әскерилендiрілген құралымдар құру идеялары уағыздалмауға тиiс (Конституциялық заңның 29-бабы). Қазақстан Рес­публи­касы­ның  «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңымен Интернет-ресурстар бұқаралық ақпарат құралдарына жатқызылғанын атап өтеміз. Сәйкесінше, Интернет желісіндегі сайлау алдындағы үгіт бұқаралық ақпарат құралдарына қойылған талаптар ескеріле отырып жүргізілуі тиіс. Конституциялық заңның 28-бабының 9-тармағына сәйкес сайлаумен байланысты қоғамдық пікірге сұрау салу нәтижелерін жариялаған кезде бұқаралық ақпарат құралдары сұрау салуды жүргiзген ұйымды, сұрау салуды жүргізуге тапсырыс берген және оның ақшасын төлеген адамдарды, сұрау салу жүргiзілген уақытты, ақпарат жинау әдiсiн, сұрау салудың нақты тұжырымын, сұралғандардың саны мен сұрау салу нәтижесінің қателiк коэффи­циентiн көрсетуге мiндеттi. Бұқаралық ақпарат құралдарында қоғам­дық пікірге сұрау салу нәтижелерiн, сайлау нәтижелерiнiң болжамын, сайлауға байла­нысты өзге де зерттеулердi дауыс берiлетін күн алдындағы бес күн ішінде және дауыс берiлетiн күні жариялауға жол берілмейдi. Сайлау күнi дауыс берілетiн үй-жайда қоғамдық пiкiрге сұрау салуға тыйым салынады. Соңғы кезде сайлау науқаны барысында жекелеген тұлғалармен әртүрлі Интернет-ресурстарда онлайн-дауыс берулер (онлайн-сұрау салулар) ұйымдастыру және олардың нәтижелерін жариялау тәжірибеге алынғанын атап өткен жөн. Осындай әрекеттерде қоғамдық пікірге сұрау салудың барлық белгілері бар болғандықтан (нақты уақытта) оларға Конституциялық заңның 28-бабы 9-тармағының жоғарыда мазмұндалған талаптары тең өлшемде таралады. Жариялы сайлау алдындағы іс-шараларды өткізу кезінде жиналыстар, митингілер, шерулер және демонстрациялар болып табылатын қоғамдық, топтық немесе жеке мүдделерді білдіру орын алады. Бейбiт жиналыстар, митингiлер, шерулер, пикеттер және демонстрациялар ұйымдастыру мен өткізу тәртібі Қазақ­стан Республикасының «Қазақстан Респуб­ликасында бейбiт жиналыстар, митингiлер, шерулер, пикеттер және демонстрациялар ұйымдастыру мен өткізу тәртібі туралы» Заңымен (бұдан әрі – заң) реттеледі. Бұл заң қоғамдық тәртіпті, тұрғын­дардың денсаулықтары мен өмір­лерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, аза­мат­тардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауға бағытталуына байланысты, жап­пай жария шаралар алдын ала ескер­тіп, жергілікті атқару органдарының рұқ­сатымен арнайы белгіленген жерлерде көлiктiң, өзге де инфрақұрылым объектiлерiнiң қалыпты жұмыс iстеуiне нұқсан келтіретін бөгеттерді жоя отырып өткізілуі тиіс. Осыны ескере отырып, жабық ғима­рат­тардан тыс жерлердегі Конституциялық заңның 27-бабы 3-тармағының 2-тармақшасында көрсетілген жариялы сайлау алдындағы іс-шаралар  заңмен белгіленген тәртіпте өткізілуі тиіс. Конституциялық заңның 27-бабының 9-тармағымен сайлау алдындағы жөнсiз үгіттi жүргiзуге тыйым салынады. Сайлау науқаны үшiн арнайы әзiрленген баспа материалдарын, соның iшiнде безендiрiлген материалдарды, сондай-ақ, омырауға тағатын белгiлердi, жалауларды, жалаушаларды тегiн таратуды қоспағанда, сайлаушыларға тегiн немесе жеңiлдiк шарттарымен тауарлар, бағалы қағаздар беріп, қызметтер көрсету, сондай-ақ, лотереялар, қайырымдылық акцияларын өткiзу, ақша төлеу не осындайларға уәде беру арқылы сайлау алдындағы үгiттi жүргiзу сайлау алдындағы жөнсiз үгіт деп саналады. Конституциялық заңның 27-бабының 1-тармағына сай шетелдіктердiң, аза­мат­тығы жоқ адамдардың, шетелдік заңды тұлғалардың және халықаралық ұйымдар­дың кандидаттарды ұсынуға және сайлауға, сайлау­да белгiлi бір нәтижеге қол жеткiзуге кедергі болатын және (немесе) демеп жібере­тін қызметті жүзеге асыруына тыйым салы­нады. Халықаралық ұйымдар мен халықаралық қоғамдық бiрлестiктер, шетелдiк мем­лекет­тік органдар, шетелдердiң заңды тұлғалары мен азаматтығы жоқ адамдар тара­пынан республикадағы сайлауды қар­жы­ландыруға, олардың қандай да болма­сын тiкелей немесе жанама түрде респуб­ликадағы сайлауды қаржыландыруға қаты­суына тыйым салынады (Конституциялық заңның 33-бабының 3-тармағы). Сайлау жарияланған (тағайындалған) кезден бастап, кандидаттарға, сондай-ақ, олардың атынан немесе оларды қолдап кeз келген жеке және заңды тұлғаларға, ойын-сауық және спорттық iс-шараларын ұйымдастыруды қоспағанда, қайырымдылық iс-шараларын өткiзуге тыйым салынады. Кандидаттың, сондай-ақ, оның сенiм бiлдiрілген адамдарының осы тармақта белгiленген ережелердi бұзуы кандидатты тiркеу туралы шешімнің күшiн жоюға әкеліп соғады (Конституциялық заңның 27-бабының 9-тармағы). Конституциялық заңның 34-бабына сәйкес, кандидаттың сайлау алдындағы үгiтiн қаржыландыру сайлау қорлары қаражатынан жүзеге асырылады. Бұл ретте, мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың, жергiлiктi өзiн өзi басқару органдарының, қайырымдылық ұйымдарының, дiни бiрлестiктердiң, өздерiнiң жарғылық капиталында шетелдiк қатысушысы бар қазақстандық заңды тұлғалардың ерiктi қайырмалдықтары, сондай-ақ, жеке және заңды тұлғалардың анонимдiк қайырмалдықтары сайлау қорларының құралу көздері бола алмайды (тыйым салынады). Сайлау науқанын сайлау қорларынан бөлек қаржыландыруға немесе кандидатқа өзге материалдық көмек көрсетуге тыйым салынады. Дегенмен, Конституциялық заңның 28-бабының 1-тармақшасына сәйкес, Конституциялық заң бойынша сайлау қорларын құрмайтын азаматтар, қоғамдық бiрлестіктер қаржыландыруды талап етпейтiн сайлау алдындағы үгіт жүргiзуге құқылы. Дей тұрғанмен, кандидатқа сайлау алдындағы үгітті жүргiзуге байланыс­ты қызмет көрсететiн жеке және заңды тұл­ғаларда Конституциялық заңның 28-ба­бының 7-тармағына сәйкес, оның осы қызметтердi қабылдауға жазбаша келiсiмi болуға тиiс. Сайлау болатын күнi және оның қарсаңындағы күнi кез келген үгiтке тыйым салынады (Конституциялық заңның 32-бабының 1-тармағы). Сайлау болатын күні не оның қар­саңындағы күні сайлау алдындағы үгітті жүргізу, президенттiкке кандидаттарға, олардың сенiм бiлдiрілген адамдарына сайлау алдындағы үгiтті жүргiзу құқығын iске асыру процесiнде кедергi келтiру, кандидаттар туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату немесе сайлаудың нәтижесіне ықпал ету мақсатында олардың абыройына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне нұқсан келтіретін өзге де әрекеттер жасау, шетелдiктердiң, азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдiк заңды тұлғалардың және халықаралық ұйымдардың кандидаттарды ұсынуға және сайлауға, сайлау­да белгiлi бiр нәтижеге қол жеткiзуге кедергi келтіретін және (немесе) ықпал ететiн қызметтi жүзеге асыруы, сайлау алдындағы үгiтті, соның ішінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жүргiзу шарттарын бұзу, анонимдік үгiттеу материалдарын дайындау немесе тарату, үгіттеу материалдарын қасақана жою, бүлдіру, сайлау науқанын сайлау қорларынан тыс қаржыландыру немесе оған өзге де материалдық көмек көрсету, жеке және заңды тұлғалардың кандидаттарға олардың жазбаша келiсiмiнсiз қызметтер көрсетуi, сайлауға байланысты қоғамдық пiкiрге сауалдама жүргiзу шарттарын бұзу, үгіт материалдарын ескерткіштерде, обелисктерде, тарихи, мәдени немесе сәулеттік құндылығы бар ғимараттар мен құрылыстарда, сондай-ақ, дауыс беруге арналған үй-жайларда орналастыру әкімшілік жауапкершілікке әкеліп соқтырады (Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 11-тарауы). Сайлау құқықтарын немесе сайлау комиссияларының жұмысын жүзеге асыруына кедергi жасау, қоғамдық тәртіпті бұзу, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіру қаупін төндіретін көрінеу жалған ақпарат тарату қылмыстық жауапкершілікке әкеледі (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 150, 274-баптары). Жоғарыда келтірілген заңнама нормаларын түсіндіре отырып, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы барлық жеке және заңды тұлғаларды, сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдарын сайлау процесі барысында, соның ішінде сайлау алдындағы үгітті немесе жария іс-шараларды заңсыз өткізуге жол бермеу бөлігінде заңдылықты мүлтіксіз сақтауға шақырады. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы.